Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku

Punkt rozdziału wód Wisły na dwa główne ramiona: Nogat i Wisłę właściwą, zwany Cyplem lub Narożnikiem Montowskim był od dawna jednym z kluczowych punktów w działalności człowieka na Wiśle, zaś sposób rozdziału wód powodował w przeszłości liczne zatargi. Na tym odcinku Wisły układ rzeki zmieniał się wielokrotnie. W dawnych czasach Nogat stanowił jedno z głównych ramion delty Wisły. Jeszcze ok. 1550r ok. 87% wód wiślanych spływało Nogatem. W XVI w rozpoczął się jednak proces obniżania się lustra wody w Nogacie – grożący z czasem wyschnięciem rzeki. Chcąc temu zapobiec miasta Gdańsk i Elbląg dążyły do stałej regulacji układu nurtu rzecznego m.in. przez przekopanie kanału pomiędzy Wisłą a Nogatem. W 1553r przekopano kanał pod Białą Górą, co uratowało Nogat od wyschnięcia. Wówczas jednak większość wód zaczęła płynąć Nogatem a Wisła przestała być żeglowna na odcinku Biała Góra – Gdańsk. Wywołało to wieloletnie spory o wodę, której niedobór stał się uciążliwy dla mieszkańców Gdańska a nadmiar szkodliwy dla miejscowości położonych nad Nogatem. Spory doprowadziły w 1612r do decyzji budowy tamy regulującej podział wód Wisły w stosunku do Nogatu jak 2:1. Tama ta spełniała swoje zadanie do wojen szwedzkich (połowa XVIIw). Zniszczenie jej przyniosło ponownie niekorzystny układ stosunków wodnych: Wisłą popłynęło 1/3 a Nogatem 2/3 przepływu. Dopiero jednak od 1830r podjęto ponownie zdecydowane próby w kierunku regulacji Wisły na dolnym odcinku. W 1848r zatwierdzono projekt w myśl, którego odgałęzienie Nogatu od Wisły przeniesiono 4 km poniżej Białej Góry do m. Piekło, przekopując kanał i wznosząc drewniany jaz przeciw krze lodowej oraz system wałów przeciwpowodziowych (z tzw. wielkim upustem, służŜącym do odprowadzenia wód Liwy do Nogatu). Prowadzone pomiary wykazały podział wód pomiędzy Wisłą a Nogatem w stosunku 4:1. W 1879r podwyższono wał przeciwpowodziowy Wisły i przebudowano wielki upust. Kolejne radykalne decyzje zapadły w 1888r po przerwaniu wału przeciwpowodziowego i zalaniu kotliny elbląskiej. W latach 1889 – 95 uregulowano ujście Wisły, wykonując tzw. przekop oraz odcinając Wisłę Elbląską (Szkarpawę) i Wisłę Gdańską (Martwą Wisłę). śluzami w Gdańskiej Głowie i Przegalinie.

Mocą kolejnej decyzji w 1900r postanowiono wykonać regulację Nogatu. Regulacja Nogatu to praktycznie całkowite odcięcie dopływu z Wisły do Nogatu, obecnie Nogatem płynie do 30 m3/s (co stanowi ok. 3% przepływu średniego Wisły). Rzekę Nogat skanalizowano przyjmując, że szlak winien umożliwiać ruch statków o nośności 400 ton, długości 55m, szerokości 8m i zanurzeniu 1.6m. Stały poziom wód Nogatu zapewniają trzy stopnie wodne: Michałowo, Rakowiec i Szonowo o praktycznie identycznej konstrukcji, różniące się jedynie spadem i drobnymi szczegółami konstrukcyjnymi. Tak więc historia zatoczyła koło: kiedyś Nogatem płynęło ok. 87% przepływu Wisły obecnie niecałe 3%.

Obecny stan węzła wodnego Biała Góra ukształtował się w XIX – XX w. Z połowy XIX w (1852r) pochodzi tzw. wielki upust – najstarszy element węzła (przebudowany w 1879r). Prace przy budowie właściwego, obecnie eksploatowanego stopnia rozpoczęto w sierpniu 1912r, zakończono w 1915r. Najpóźniej powstała obecnie nieużywana mała śluza w ujściu Liwy do Nogatu (wybudowana w latach 30-tych XX-tego wieku dla potrzeb żeglugi niewielkich jednostek rzeką Liwą).

Bibliografia: Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa. BSiDZT Wrocław

Jaz Biała Góra usytuowany jest w korpusie prawego wału przeciwpowodziowego rzeki Wisły, biegnącego w poprzek Nogatu.

Jego zadaniem jest:

• alimentacja dopływów ze zlewni własnej Nogatu wodami rzeki Wisły w okresie, kiedy poziom wody w Wiśle jest wyższy niż poziom wody w Nogacie
• piętrzenie wód rz. Wisły w okresie prowadzenia przez rzekę Wisłę wód powodziowych
• piętrzenie wód rz. Nogat w okresie kiedy stan wody Wisły jest niższy od poziomu wód w Nogacie

Jaz posiada konstrukcję betonową oblicowaną cegłą klinkierową o trzech światłach. Każde z trzech świateł jazu posiada podwójne stalowe zasuwy (od strony Nogatu i od strony Wisły). Do 1996r mechanizm podnoszenia zasuw posiadał napęd ręczny, obecnie jest to napęd elektryczny.

Podstawowe dane techniczne jazu:

Charakterystyczne poziomy wody na górnym stanowisku stopnia:

• niska woda żeglugowa: 6,42 m n.p.m.  Kr (180 cm)
• wysoka woda żeglugowa: 10,52 m n.p.m.  Kr (590 cm)                                                
• stan ostrzegawczy: 10,62 m n.p.m.  Kr (600 cm)
• stan alarmowy: 11,62 m n.p.m.  Kr (700 cm)

Charakterystyczne poziomy wody na dolnym stanowisku stopnia:

• niska woda żeglugowa: 6,42 m n.p.m.  Kr (180 cm)
• wysoka woda żeglugowa: 6,82 m n.p.m.  Kr (220 cm)                                      
• minimalny poziom piętrzenia: 6,20 m n.p.m.  Kr (158 cm)
  (war. wyjątkowe – spływ wód powodziowych rzeką Liwą)

Śluza Biała Góra jest śluzą komorową o konstrukcji betonowej, oblicowanej cegłą klinkierową z wrotami wspornymi dwuskrzydłowymi z mechanizmami o napędzie ręcznym. Komora jest napełniana i opróżniana przez kanały obiegowe, umieszczone symetrycznie w głowie górnej i dolnej. Zamknięcia kanałów stanowią zasuwy o napędzie ręcznym.

Śluza ma nietypową konstrukcję dzięki czterem parom wrót wspornych (po dwie pary w głowie górnej i dolnej), które umożliwiają śluzowania jednostek zarówno przy stanach Wisły wyższych jak i niższych niż w Nogacie. Wrota śluzy to wrota wsporne dwuskrzydłowe, konstrukcji stalowej o poszyciu jednostronnym z blachy stalowej łączonej na nity. Bezpośrednio do głowy górnej śluzy przylega głowa wrót przeciwpowodziowych.

Śluzę wybudowano w latach 1912 - 1915.

Podstawowe parametry śluzy:

Wrota osadzone są w konstrukcji betonowej przyległej bezpośrednio do głowy śluzy komorowej. Stanowią one zabezpieczenie nisko położonych obszarów Żuław Elbląskich przed zalewem od strony Wisły.
Konstrukcja wrót: wsporne dwuskrzydłowe, konstrukcja z kształtowników stalowych o poszyciu z blachy stalowej łączonej na nity, otwieranie i zamykanie wrót za pomocą lin stalowych nawijanych na bębny o napędzie ręcznym.
Podstawowe dane techniczne wrót przeciwpowodziowych:

• klasa budowli: I

• światło wrót:  9,55 m

• rzędna przyczółków: 18,37 – 18,44 m Kr               

• rzędna dna komory: 3,88 m Kr

• długość komory: 21,21 m

• rzędna górnej krawędzi wrót: 18,06 m Kr