Złoża kopalin są szczególnie cennymi zasobami naturalnymi, zapewniającymi Polsce rozwój gospodarczy,  a w kontekście dynamicznie zmieniającej się sytuacji geopolitycznej, stanowiącymi także bazę rezerwuarową. Ponadto, złoża kopalin to potencjalne źródło dochodów dla gmin. Zapewnienie im właściwej ochrony znajduje się więc w interesie całego społeczeństwa.

Proponowane w nowelizacji ustawy rozwiązania uwzględniają potrzebę zrównoważonego rozwoju oraz racjonalnego podejścia do ochrony złóż kopalin. Ich celem jest m.in. wzmocnienie ochrony złóż o najistotniejszym znaczeniu dla naszego kraju, przy jednoczesnym uwolnieniu terenów, na których prowadzenie działalności wydobywczej jest praktycznie niemożliwe.

Kontrola NIK z 2017 r. –  system ochrony złóż kopalin w Polsce nie działał prawidłowo

Aby wyjaśnić cel nowelizacji P.g.g., należy przywołać wyniki przeprowadzonej w 2017 r. kontroli przez Najwyższą Izbę Kontroli  pn. „Gospodarka złożami strategicznych surowców kopalnych”[1], przeprowadzonej m.in. w Ministerstwie Środowiska, urzędach wojewódzkich oraz wybranych urzędach gmin. Z kontroli tych wynikało, że system ochrony złóż kopalin w Polsce nie działał prawidłowo, a obowiązujące regulacje prawne okazały się niewystarczające do zabezpieczenia dostępu do złóż kopalin. NIK stwierdziła wiele nieprawidłowości związanych z nieprzestrzeganiem przez gminy obowiązku uwzględnienia złóż kopalin w planowaniu przestrzennym  (ok. 70% skontrolowanych gmin nie ujawniło w studium oraz w planie miejscowym udokumentowanych złóż kopalin), w następstwie czego doszło do zabudowy wielu terenów nad złożami kopalin. NIK zaleciła, aby Minister Środowiska doprowadził do wytypowania strategicznych złóż kopalin, zapewnił skuteczny nadzór nad realizacją przez gminy obowiązku ochrony złóż przy planowaniu przestrzennym oraz monitorował sposób wykorzystania obszarów ponad nieeksploatowanymi złożami kopalin.

Nowelizacja P.g.g. ma na celu wdrożenie zaleceń pokontrolnych NIK, przy czym zaproponowany w niej system ma doprowadzić do racjonalizacji systemu ochrony złóż kopalin w Polsce.

Przepisy nie spowodują wywłaszczeń bez odszkodowania i nie ograniczą władztwa planistycznego gmin

 Należy podkreślić, że zaproponowane rozwiązania nie tylko nie ustanawiają ochrony wszystkich złóż kopalin (taka ochrona obowiązuje od ponad 40 lat – por. art. 125 Prawa ochrony środowiska, wcześniej art. 16 ustawy z 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska), ale wręcz pozwalają na, zgodne z prawem zagospodarowanie wielu terenów, które dotychczas podlegały ochronie przed zabudową. Co istotne, warunkiem by złoże zostało uznane za strategiczne jest istnienie „dostępu do złoża ze względu na stan zagospodarowania terenu”[2]. Także tereny zabudowane lub w trakcie zabudowy nie spełniają tej przesłanki.

Dodatkowo, aby nie było wątpliwości, że na tych terenach zabudowa będzie możliwa, zaproponowano zapisy dotyczące uznania złoża kopaliny za złoże strategiczne w części, co nastąpi,  jeżeli nie będzie możliwe zagospodarowanie części złoża, m.in. ze względu na istniejącą zwartą zabudowę, infrastrukturę znajdującą się nad złożem kopaliny lub zakaz prowadzenia działalności w zakresie wydobycia na terenach podlegających szczególnej ochronie.

Nowelizacja P.g.g. pozwoli dokonać specjalistycznej analizy stanu zapotrzebowania i dostępności surowców dla energetyki oraz gospodarki. Ocena ta zostanie przeprowadzona z udziałem Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego. Analiza zostanie przeprowadzona w oparciu o dane z dokumentacji geologicznej złóż kopalin, jak również będzie uwzględniała stan zagospodarowania terenów ponad złożami, w tym istniejące zabudowania wiejskie i miejskie. Wstępne szacunki projektodawcy wskazują, że będzie możliwe zdjęcie ochrony dla ponad 80% złóż węgla brunatnego, a w stosunku do pozostałych złóż, które będą uznane za złoża strategiczne, nastąpi racjonalne ustalenie granic terenu wymagającego zabezpieczenia przed zabudową. W następstwie dokonanej reformy, więcej terenów będzie mogło zostać przeznaczonych pod zabudowę niż obecnie.

Nowelizacja P.g.g. nie przewiduje pozbawienia nikogo własności nieruchomości ani innych praw, w szczególności nie spowoduje, że  na terenach miast i wsi nie będzie możliwa zabudowa, jak również, że działki budowlane utracą taki charakter.

Nowelizacja P.g.g. uzyskała pozytywną opinię Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego (KWRiST). Nastąpiło to po kilku miesiącach negocjacji mających na celu wypracowanie kompromisowych rozwiązań. Jednym z nich jest włączenie gminy w postępowanie w sprawie uznania złoża kopaliny za złoże strategiczne. Zgodnie z art. 94a ust. 10 P.g.g. wójt, burmistrz lub prezydent miasta przedstawia opinię w zakresie projektowanych granic złoża strategicznego oraz sposobu zagospodarowania terenu, z uwzględnieniem uwarunkowań urbanistycznych, gospodarczych, środowiskowych i kulturowych terenu. To rozwiązanie daje możliwość uwzględnienia stanowiska społeczności lokalnej oraz stanowi rozwiązanie korzystniejsze niż aktualnie obowiązujące – obecnie gmina nie uczestniczy w postępowaniu w sprawie zatwierdzenia dokumentacji geologicznej złoża kopaliny (po zakończeniu postępowania otrzymuje kopię decyzji oraz jest zobowiązana do ujawnienia, w celu ochrony, udokumentowanego złoża kopaliny w studium w terminie 2 lat, a następnie do analogicznej zmiany planu miejscowego). W przypadku bezczynności gminy, zmiany studium dokonuje wojewoda, wydając zarządzenie zastępcze.

Jednym z celów nowelizacji jest dostosowanie przepisów Prawa geologicznego i górniczego do wprowadzenia instrumentów ułatwiających transformację energetyczną. Jest to m.in. wprowadzenie regulacji prawnych umożliwiających rozwój technologii i projektów CCS, które służą jednocześnie realizacji celu klimatycznego, jakim jest ograniczenie emisji dwutlenku węgla, ale też zwiększeniu konkurencyjności polskich przedsiębiorstw będących znaczącymi emitentami dwutlenku węgla z branż takich jak energetyka, elektrociepłownictwo, branża cementowa czy produkcja nawozów sztucznych. 

Ponadto stworzenie ram prawnych dla projektów CCS jest niezbędne dla zrealizowania celów projektowanego obecnie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia ram środków na rzecz wzmocnienia europejskiego ekosystemu produkcji produktów technologii neutralnych emisyjnie (akt w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie – Net Zero Industry Act), które zobowiąże Rzeczypospolitą Polską między innymi do zwiększenia potencjału podziemnego składowania dwutlenku węgla, w tym zwiększenia dostępności składowisk dwutlenku węgla, w szczególności w wyeksploatowanych złożach węglowodorów.