Ograniczenie zatorów płatniczych, czyli opóźnień w płaceniu kontrahentom – to główny cel regulacji przeciwdziałających zatorom. Zatory powodują, że firmy mają kłopoty z płynnością finansową. Utrudniają też ich rozwój. Główne rozwiązania ustaw przygotowanych przez Ministerstwo to:

• skrócenie terminów zapłaty;
• uprawnienie Prezesa UOKiK do ścigania przedsiębiorstw generujących największe zatory;
• zobowiązanie największych firm do raportowania do ministra właściwego do spraw gospodarki swoich praktyk płatniczych;
• ulga na złe długi w PIT i CIT (na wzór tej w VAT);
• bezskuteczność postanowień umownych zakazujących albo ograniczających przelew wierzytelności w przeterminowanych transakcjach handlowych, w których wierzycielem jest MŚP, a dłużnikiem duży przedsiębiorca.

Ustawa o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia zatorów płatniczych weszła w życie 1 stycznia 2020 roku.

Ponadto, w 2022 r. została uchwalona kolejna nowelizacja regulacji antyzatorowych w postaci ustawy z dnia 4 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych oraz ustawy o finansach publicznych, która upraszcza przepisy oraz zwiększa efektywność już istniejących narzędzi.

Jak było?

Według szacunków od 80 do 90 proc. przedsiębiorstw w Polsce nie otrzymywało zapłaty w ustalonym terminie. Dodatkowo, w praktyce mieliśmy do czynienia z narzucaniem nawet 180-dniowych terminów płatności.

Jak podał w marcu 2019 r. BIG InfoMonitor, w pierwszym kwartale tego roku odsetek przedsiębiorstw, którym kontrahenci w ostatnich sześciu miesiącach opóźnili płatności o ponad 60 dni, wyniósł 49 proc. W analogicznym okresie 2018 r. było to 53 proc., a w ostatnim kwartale 2018 r. - 54 proc. Najgorzej pod tym względem było w budownictwie i transporcie - w tych branżach ponad 60 proc. firm dotknęły takie problemy. Na drugim biegunie był przemysł – tu kłopotów z nieterminowością kontrahentów doświadczyło 43 proc. przedsiębiorstw.

Z Europejskiego Raportu Płatności za 2017 r. wynika, że blisko połowa polskich firm jest zmuszana do akceptowania długich terminów płatności. Według przedsiębiorców co czwarty kontrahent zalega z zapłatą, bo jest to dla niego forma taniego kredytowania swojej działalności – unika w ten sposób brania droższych kredytów bankowych. Głównie duże firmy kredytują się kosztem mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw. Niekorzystnie odbija się to na działalności najmniejszych firm (np. powoduje trudności z wprowadzeniem na rynek nowych produktów, prowadzi do ograniczenia obrotów, a w konsekwencji zysków). Akceptują one jednak taką sytuację, bo zależy im na utrzymaniu dobrych relacji z kontrahentami, którzy mają mocną pozycję w swoich branżach. Jednocześnie przedsiębiorcom, którzy nie otrzymują zapłaty za swoje towary i usługi, często brakuje pieniędzy na regulowanie swoich zobowiązań wobec innych uczestników rynku.

Kluczowe rozwiązania

30 dni na zapłatę dla podmiotów publicznych

Skrócenie – do maksymalnie 30 dni od dnia doręczenia faktury – terminów zapłaty w transakcjach handlowych, w których dłużnikiem jest podmiot publiczny (z wyłączeniem podmiotów leczniczych).

60 dni na zapłatę dla firm większych w relacji z mniejszymi

Skrócenie – do maksymalnie 60 dni – terminu zapłaty w transakcjach, w których wierzycielem jest mikro-, małe lub średnie przedsiębiorstwo, a dłużnikiem duża firma (tzw. transakcja asymetryczna).

To dłużnik udowodni, że termin zapłaty nie jest rażąco nieuczciwy

W przypadku ustalenia między podmiotami równorzędnymi (np. dwiema średnimi firmami) terminu zapłaty dłuższego niż 60 dni – w razie sporu między nimi to dłużnik, a nie wierzyciel będzie musiał udowodnić, że ustalony termin zapłaty nie był rażąco nieuczciwy wobec wierzyciela.

Możliwość odstąpienia, gdy termin zapłaty przekracza 120 dni 

Możliwość odstąpienia przez wierzyciela od umowy lub jej wypowiedzenia, gdy ustalony w niej termin zapłaty został nadmiernie wydłużony – przekracza 120 dni, liczonych od daty doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku, potwierdzających dostarczenie towaru lub wykonanie usługi, a ustalenie tego terminu było rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela (w tej sytuacji wierzyciel będzie mógł odstąpić od całości umowy lub od jej niewykonalnej części).

Raportowanie przez największe firmy ministrowi właściwemu do spraw gospodarki o swoich praktykach płatniczych

Coroczne przekazywanie przez największych podatników podatku dochodowego od osób prawnych (firmy, których przychód przekracza rocznie 50 mln euro), ministrowi właściwemu do spraw gospodarki sprawozdań o stosowanych przez siebie terminach zapłaty. Z tym, że sprawozdania nie muszą składać podmioty publiczne będące podmiotami leczniczymi oraz podmioty, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej.

Sprawozdania te są publicznie dostępne, czyli można się z nich dowiedzieć, jak duzi partnerzy realizują swoje zobowiązania oraz ocenić ryzyko wchodzenia z nimi w relacje biznesowe. Pierwsze raporty dotyczące praktyk płatniczych zostały opublikowane w 2021 r. i 2022 r. (podano w nich informacje za 2020 r. i 2021 r.).

UOKiK może karać firmy, które najbardziej ociągają się z płaceniem kontrahentom  

Na firmy, które najbardziej opóźniają regulowanie swoich zobowiązań, Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może nałożyć kary pieniężne. Najpierw Prezes UOKiK – z urzędu – oceni, czy doszło do nadmiernego opóźnienia, a jeśli tak, to przy wymierzaniu kary będzie uwzględniał m.in. wartość niezapłaconych faktur i długość opóźnień w płatnościach.

Firmy, które nie dostają zapłaty na czas, zyskają prawo do ulgi na złe długi w PIT i CIT 

Wprowadzenie przepisów mających na celu rozpoznawania skutków w podatkach PIT i CIT tzw. złych długów (w tym tzw. ulgę na złe długi), na wzór mechanizmu funkcjonującego w podatku VAT. Oznacza to, że wierzyciel, który nie otrzyma zapłaty w ciągu 90 dni od upływu terminu określonego w umowie lub na fakturze, może pomniejszyć podstawę opodatkowania o kwotę wierzytelności (z kolei dłużnik ma obowiązek podniesienia podstawy opodatkowania o kwotę, której nie zapłacił).

Wzrost odsetek za opóźnienia w transakcjach handlowych 

Podniesienie wysokości odsetek ustawowych za opóźnienia w transakcjach handlowych o dwa punkty procentowe, tak aby kredytowanie się kosztem firm było droższe niż uzyskanie pieniędzy np. z kredytu komercyjnego. Jedynie w transakcjach, w których dłużnikiem jest podmiot leczniczy, odsetki pozostają na dotychczasowym poziomie.

Ułatwienia w zabezpieczaniu roszczenia w  sądzie

Uproszczenie procedury zabezpieczającej przed sądem cywilnym w sprawach o roszczenia pieniężne z tytułu transakcji handlowych, w których wartość wynagrodzenia nie przekracza 75 tys. zł. Oznacza to, że nie trzeba  wykazywać interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia przez sąd – wystarczy, że powód uprawdopodobni roszczenie i okoliczność, że należność nie została uregulowana przez co najmniej 3 miesiące od dnia upływu terminu płatności określonego w fakturze lub umowie. Dzięki temu, po uzyskaniu zabezpieczenia, powód będzie miał większą gwarancję odzyskania swoich należności w przypadku korzystnego wyroku sądu.

Wyższe rekompensaty za koszty odzyskiwania należności

Zróżnicowanie wysokości rekompensat za poniesione koszty związane z odzyskiwaniem należności (wcześniej taka rekompensata wynosiła 40 euro od każdej niezapłaconej wierzytelności lub jej części). Po zmianach obowiązują trzy progi:

• 40 euro – gdy świadczenie pieniężne nie przekracza 5000 zł; 
• 70 euro –  gdy świadczenie pieniężne jest wyższe od 5000 zł, ale niższe niż 50 000 zł; 
• 100 euro – gdy świadczenie pieniężne jest równe lub wyższe od 50 000 zł. 

Dodatkowo wprowadzono mechanizm zapobiegający nadużywaniu prawa do rekompensat. Jednocześnie przyjęto, że podmiot publiczny nie musi dochodzić rekompensaty za poniesione koszty związane z odzyskiwaniem należności, gdy jej wysokość jest równa lub wyższa od wynagrodzenia za dostawę towaru lub wykonanie usługi.

Nieuzasadnione wydłużanie terminów zapłaty jako czyn nieuczciwej konkurencji 

Uzupełnienie katalogu czynów nieuczciwej konkurencji (w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji) o działanie polegające na nieuzasadnionym wydłużaniu terminów zapłaty za dostarczone produkty lub wykonane usługi.

Bezskuteczność postanowień umownych zakazujących albo ograniczających przelew wierzytelności w przeterminowanych transakcjach handlowych, w których wierzycielem jest MŚP, a dłużnikiem duży przedsiębiorca

Wprowadzono bezskuteczność postanowień umownych zakazujących albo ograniczających przelew wierzytelności w przeterminowanych transakcjach handlowych, w których wierzycielem jest MŚP, a dłużnikiem duży przedsiębiorca. Takie zastrzeżenia umowne były szczególnie dotkliwe w relacjach asymetrycznych, w których występuje element przewagi kontraktowej. Nie ma uzasadnienia, aby podmiot, który nie wywiązuje się ze swoich podstawowych obowiązków umownych, jakim jest regulowanie świadczenia pieniężnego w terminie, mógł jednocześnie powoływać się na zastrzeżenie umowne wyłączające lub ograniczające prawo wierzyciela do przelewu wierzytelności.

Nałożenie obowiązku składania oświadczenia o swoim statusie na wszystkich dużych przedsiębiorców

Obecnie wszyscy duzi przedsiębiorcy mają obowiązek składania drugiej stronie transakcji handlowej oświadczenia o swoim statusie, niezależnie od tego, czy występując w roli wierzycieli czy dłużników. Regulacja ta służy poprawie bezpieczeństwa obrotu, ponieważ w praktyce dochodziło do sytuacji, kiedy duzi kontrahenci będący wierzycielami zatajali swój status, żeby móc korzystać z odsetek.