Edukacja Ekologiczna

Marnotrawienie żywności stanowi jedno z największych wyzwań sektora rolniczego i spożywczego. Wobec stale rosnącej populacji światowej i poziomu konsumpcji nieustająco rośnie podaż produktów spożywczych, przy produkcji których powstają produkty uboczne i odpady. Według statystyk w Polsce marnuje się około 5 mln ton żywności rocznie.
​​​​​​

Jak podaje Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy - aż jedną trzecią tych strat generuje rolnictwo i przetwórstwo. Rola rolników i przetwórców w procesie ograniczania tego negatywnego zjawiska jest zatem ogromna.

Produkcja pierwotna

W procesie produkcji niezwykle istotnym elementem jest planowanie, ocena ryzyka związanego z utratą jakości produktu oraz plan przeciwdziałania tym zjawiskom, a także dobrze zaplanowana logistyka, w tym przechowywanie produktów. Jak podaje IOŚ-PIB, najpoważniejszymi czynnikami wpływającymi na utratę plonów są niewłaściwe planowanie (np. zbiory w nieodpowiednim czasie), niewłaściwe praktyki podczas zbiorów i przeładunku oraz magazynowanie w nieodpowiednich warunkach. Duży wpływ na wysokość strat mają także uszkodzenia spowodowane przez gryzonie, owady i drobnoustroje. Ze względu na restrykcyjne wymagania dotyczące bezpieczeństwa żywności, każde odchylenie od normy uniemożliwia spożywcze wykorzystanie produktu. Dlatego bardzo ważnym elementem w procesie produkcji rolniczej powinno być planowanie oraz dostosowywanie warunków magazynowania do potrzeb produktu – zboża wymagają suchych, wentylowanych magazynów zabezpieczonych przed owadami i gryzoniami, mięso i nabiał natomiast miejsc chłodnych i ciemnych.

W przypadku chowu zwierząt największy odsetek strat wynika ze śmiertelności, będącej następstwem chorób, dlatego duży nacisk powinno się kłaść na zapewnienie zwierzętom hodowlanym dobrostanu. W procesie doboru partnerów biznesowych, w tym dostawców surowców do produkcji żywności, warto zatem zwracać uwagę na metody produkcji, które są wykorzystywane w gospodarstwach i skłaniać się do współpracy z producentami stosującymi zasady zrównoważonej produkcji.

Nie zawsze da się uniknąć strat. Jeśli zboża, owoce lub warzywa nie spełnią restrykcyjnych norm przewidzianych dla żywności, należy w pierwszej kolejności szukać dla nich innego zastosowania, które pozwoli na przetworzenie ich w produkt, np. paszę dla zwierząt. W każdej działalności powstają produkty uboczne – w rolnictwie mogą to być na przykład łupiny, słoma, liście warzyw korzennych, kości zwierzęce czy krew. Warto w pierwszej kolejności poszukać partnera, który mógłby wykorzystać te surowce do własnej działalności – łupiny mogą stać się wypełnieniem, liście uzupełnieniem dla paszy, a krew dodatkiem do żywności. Produkty uboczne zbyt często stają się odpadami, podczas gdy istnieje możliwość ich efektywnego wykorzystania. Dopiero w przypadku gdy nie uda się przekazać partnerowi zewnętrznemu produktów ubocznych z produkcji żywności lub ulegną one zanieczyszczeniu lub zepsuciu i staną się odpadami, konieczne jest ich prawidłowe zagospodarowanie: odpady roślinne można przekazać do kompostowania lub do biogazowni, odpady odzwierzęce, w tym odchody – do biogazowni. Dzięki takiemu przetworzeniu odpadów ulegających biodegradacji możliwe jest wytworzenie nowego produktu, w postaci wartościowego nawozu, który powinien następnie być wykorzystany do polepszania gleb, przeznaczonych do produkcji rolnej zbóż, warzyw i owoców. W procesie metanizacji, który zachodzi w biogazowni, można dodatkowo odzyskać energię z odpadów.

Przetwórstwo, wytwórstwo i transport

Etap przetwórczy odpowiada za taki sam udział strat co etap produkcji pierwotnej (rolnictwo). Dlatego także przetwórcy powinni podjąć wysiłek, by ograniczyć swój negatywny wpływ na środowisko w postaci zmarnowanej żywności.

Najprostszą metodą jest rozszerzenie swojej działalności w kierunku umożliwiającym wykorzystanie wszystkiego, co stosowane jest w produkcji danego produktu. Na przykład fabryka produkująca sok ze świeżych warzyw i owoców może produkować dodatek do paszy dla zwierząt z pozostałej pulpy. Bardzo dobrym kierunkiem jest także nawiązanie współpracy z wyspecjalizowanym partnerem, który odbierze pozostałości i wykorzysta je we własnej produkcji. W ten sposób ogranicza się do absolutnego minimum ryzyko powstania odpadów i marnotrawstwa.

Jednym z istotnych czynników wpływających na marnotrawienie żywności jest utrata jakości, powodująca zagrożenie dla konsumentów. Wynika to z niewłaściwego przechowywania, planowania dostaw płodów rolnych czy mięsa, braku systemu zarządzania danymi. Niezwykle istotne jest zatem gromadzenie i analizowanie danych, dotyczących procesu produkcyjnego, by mieć wiedzę potrzebną do tworzenia zamówień w ilości, jaka faktycznie jest potrzebna do produkcji. Stosowanie odpowiednich warunków magazynowania także jest niebagatelne, dzięki odpowiedniemu przechowywaniu żywność dłużej zachowuje świeżość, nie atakują jej drobnoustroje i pasożyty. Pracownicy produkcji powinni odbywać regularne szkolenia w zakresie prawidłowego wykonywania swoich zadań – należy wskazać ten element jako jeden z priorytetowych, ponieważ błędy ludzkie odpowiadają za spory odsetek marnowanej żywności.

Produkty spożywcze powinny być pakowane w sposób gwarantujący ich odpowiednią ochronę. Przy doborze właściwego opakowania należy jednak pamiętać o tym, że kiedyś stanie się ono odpadami, dlatego warto zwracać uwagę na materiały, z którego jest wykonane i ich przydatność do recyklingu. Jest to niezwykle ważne, by chroniąc żywność, nie zapominać o całym cyklu życia produktu, z uwzględnieniem opakowania.

Produkt, który opuszcza fabrykę, powinien mieć jasne, czytelne dla wszystkich jego użytkowników i konsumentów oznaczenia, dotyczące właściwego przechowywania. Dotyczy to całego łańcucha logistycznego – produkty takie jak nabiał, mięso czy tłuszcze zwierzęce powinny być cały czas przechowywane i transportowane w warunkach chłodniczych, produkty sypkie i zbożowe natomiast w suchych miejscach. To bardzo ważne, aby dostawcy, handlowcy i konsumenci mieli jasność co do bezpiecznego i efektywnego magazynowania, transportu i przechowywania produktów, dzięki którym wydłużony zostanie okres ich przydatności do spożycia.

Jeśli na etapie przetwórstwa, wytwórstwa i transportu nie uda się uniknąć powstania odpadów z żywności, konieczne jest ich efektywne przetworzenie – podobnie jak na etapie produkcji pierwotnej: odpady roślinne można przekazać do kompostowania lub do biogazowni, odpady odzwierzęce – do biogazowni.

Sprzedaż i konsumpcja

Na tym etapie łańcucha największe straty powstają niestety w gospodarstwach domowych. Zgodnie z danymi prezentowanymi przez IOŚ-PIB aż 60% żywności marnują konsumenci. Przyczyn jest wiele: zbyt obfite, nieprzemyślane zakupy, za duże porcje żywności, niewłaściwe przechowywanie, zepsucie, niewłaściwe rozumienie oznaczeń. Dlatego tak ważne jest, aby porcje produktów były dostosowane do potrzeb konsumentów. Oznaczenia dotyczące przydatności do spożycia powinny być jasne i czytelne dla konsumenta – np. nie wszyscy rozumieją różnicę między określeniem „należy spożyć do” a „najlepiej spożyć przed”. Niewłaściwa interpretacja oznaczenia może doprowadzić do błędnych wniosków, skutkujących wyrzuceniem żywności, która jest w pełni wartościowa i wciąż przydatna do spożycia. Warto zatem edukować konsumentów w tym zakresie.

Za około 7% ogółu zmarnowanej żywności odpowiada handel, dlatego warto wdrożyć także na tym etapie dystrybucji odpowiednie mechanizmy minimalizujące to ryzyko. Za produktem powinna iść klarowna informacja o wymaganych warunkach przechowywania. Warto wspólnie z punktem handlowym analizować popyt i dostosowywać do niego dostawy.

Rocznie w Polsce marnuje się ok. 5 milionów ton żywności, z czego około 60% tracone jest w gospodarstwach domowych. To wyniki badania przeprowadzonego w 2019 r. przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy. Pokazuje to, jak duży potencjał przeciwdziałania marnowaniu żywności drzemie w działaniach podejmowanych przez konsumentów. Podnoszenie świadomości społecznej, zmiany zachowań oraz edukacja ekologiczna mogą w znaczący sposób przyczynić się do polepszenia tych statystyk. Znaczące efekty zostaną jednak osiągnięte tylko, jeżeli działania realizowane będą na wszystkich etapach cyklu życia produktu, a nie jedynie przez samych konsumentów. Oznacza to, że nie mniej istotne są inicjatywy samego przemysłu spożywczego.
​​​​​

Oczywistymi obszarami są zmiany na etapie zrównoważonego pozyskiwania surowców, produkcji oraz dystrybucji. Jednak równie ważne jest oddziaływanie przemysłu na konsumentów poprzez dostarczanie im takich produktów oraz informacji, które na późniejszym etapie konsumpcji mogą przyczynić się do zmniejszania strat żywności.

Choć wydaje się to oczywiste, należy podkreślić, iż produkty dostarczane przez przemysł spożywczy konsumentom powinny być dobrej jakości. W sklepach i na straganach konsumenci bardzo często dokonują zakupów w pośpiechu i mogą nie zwrócić uwagi na niektóre szczegóły oferowanych produktów. Może być również tak, że na pierwszy rzut oka produkt jest świeży, mimo że wymaga bardzo szybkiego spożycia. Dostarczanie na rynek produktów, które klient będzie mógł konsumować jeszcze przez jakiś czas po zakupie to także odpowiedzialność przedsiębiorcy we wspólnym celu przeciwdziałania marnowaniu żywności. A jeżeli jest inaczej – czyli produkt powinien zostać skonsumowany niezwłocznie – taka informacja również powinna być dostarczona, aby również przez takie działania przyczynić się do wspólnego celu niemarnowania.

To, na co branża spożywcza ma również wpływ, to odpowiednie porcjowanie produktów. Część z nich bez problemu może być sprzedawana w jednostkowych opakowaniach mieszczących dużą masę produktu, gdy otwarcie takiego opakowania i korzystanie z niego przez dłuższy czas nie ma istotnego wpływu na jakość i atrakcyjność spożywania produktu. Trzeba pamiętać, iż takie podejście jest korzystne dla środowiska również z punktu widzenia zmniejszenia wytwarzania odpadów opakowaniowych. Natomiast część produktów spożywczych może być atrakcyjniejsza dla konsumentów, jeżeli dostarczane będą one w mniejszych jednostkowych porcjach, dostosowanych do bezpośredniego spożycia po otwarciu. Dotyczyć to może produktów szybko psujących się, ale również takich, które wysychają lub zmieniają kolor po otwarciu. Należy więc pamiętać, iż z punktu widzenia konsumenta bezspornie istotna jest jakość produktu. Istotna jest jednak również i atrakcyjność wizualna produktu.

Odpowiednie opakowanie, w które przemysł spożywczy pakuje produkty, może w niektórych przypadkach spowodować, iż konsument dłużej będzie używał produktu i spożyje go w całości. Dlatego tak ważne jest dostarczanie produktów na rynek w opakowaniach, które można w łatwy sposób ponownie zamknąć. Dzięki temu żywność dłużej zachowa nie tylko jakość, ale atrakcyjny smak i zapach. Przemysł powinien zatem analizować i w odpowiednich przypadkach dostarczać produkty w opakowaniach z nakrętkami lub zamykanymi wieczkami. Należy jednak pamiętać, aby nie powodowało to zwiększonego wytwarzania samych odpadów opakowaniowych lub nie utrudniało późniejszego recyklingu takich opakowań.

Równie ważne, co produkt i opakowanie, są informacje dostarczane konsumentom przez przemysł spożywczy. Najbardziej podstawową informacją – z punktu widzenia przeciwdziałania marnowaniu żywności – jest data przydatności do spożycia. Powinna być ona oznaczona czytelnie i w widocznym miejscu tak, aby konsument bez problemu i szybko mógł tę informację odnaleźć. Opakowanie to jednak miejsce, w którym można umieścić szereg innych informacji, które mogą przyczynić się do wykorzystania całości produktu spożywczego przez konsumenta. Sposób połączenia z innymi produktami zarówno w formie pisanej, jak i graficznej, w tym przepisy kulinarne, mogą spowodować, iż konsument – mimo braku pomysłu na sposób spożycia – wykorzysta dany produkt w całości i nie wyrzuci go.

Trzeba jednak pamiętać, iż konsumenci zmieniają swoje przyzwyczajenia i oczekiwania, a także podlegają modom i trendom. Przemysł spożywczy powinien zatem dostarczać na rynek produkty i informacje w oparciu o rzetelne dane i analizy zmian rynkowych. Dzięki temu jeszcze lepiej może dostosować swoją ofertę do oczekiwań konsumentów, a w ten sposób dopasować oferowane produkty, ich sposób produkcji i dystrybucji oraz załączane informacje. Dzięki takiej analizie przemysł może pozostawać w stałym kontakcie ze swoimi klientami i pośrednio wpływać na przeciwdziałanie marnowaniu żywności na etapie konsumpcji.

EMAS (EcoManagement and Audit Scheme) jest europejskim systemem zarządzania i certyfikacji środowiskowej skierowanym zarówno do przedsiębiorstw, jak i do podmiotów niekomercyjnych. Jest to system dobrowolny, dzięki któremu zainteresowane podmioty mogą wdrożyć w swojej organizacji systemowe rozwiązania umożliwiające kompleksowe zarządzanie oddziaływaniami organizacji na środowisko.

Podstawą prawną systemu EMAS jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1221/2009 z 25 listopada 2009 r. w sprawie dobrowolnego udziału organizacji w systemie ekozarządzania i audytu we Wspólnocie (EMAS)¹ . W swych wymaganiach korzysta z rozwiązań normy ISO14001, dlatego też organizacje z wdrożonym systemem zarządzania środowiskowego opartym o tę normę mają bazę do budowania systemu EMAS w swej organizacji.

Liczne benefity systemu EMAS

Rejestracja w systemie EMAS oznacza, że dana organizacja prowadzi działalność zgodnie z wymaganiami prawnymi dotyczącymi ochrony środowiska, stale je analizuje oraz że procedury, jakie u siebie wdrożyła, gwarantują ich spełnianie. Ten stały monitoring sprawia, iż podmiot zmniejsza do minimum ryzyko wystąpienia sytuacji, które mogą narazić na wynikające z przepisów kary za nieprzestrzeganie wymagań środowiskowych.

Dzięki EMAS możliwe jest stworzenie przyjaznej kultury zrównoważonego rozwoju i wydajniejsze zarządzanie zasobami i energią. W ten sposób przedsiębiorstwo – zarówno strategicznie, jak i na poziomie poszczególnych działów lub nawet pracowników – działa w oparciu o ustalone i wspólne zasady przyjazne środowisku. Sprawia to, iż pozyskiwanie i zużycie zasobów odbywa się w sposób zrównoważony i wymiernie wpływa na funkcjonowanie organizacji.

Uczestnictwo w systemie EMAS daje ponadto szereg innych benefitów, które przekładają się na codzienną działalność danego podmiotu. Należy tutaj wskazać dłuższe okresy pomiędzy kontrolami Inspekcji Ochrony Środowiska, zwolnienie z opłaty rejestrowej w momencie wpisu do Bazy danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami (BDO), możliwość zwolnienia z podatku akcyzowego na węgiel i gaz oraz zwolnienie z obowiązku przeprowadzania audytów energetycznych przedsiębiorstwa².

Podmioty, które działają zgodnie z EMAS, zmieniają swój wizerunek – potwierdzony w procesie zewnętrznej weryfikacji sposób zarządzania oraz rejestracja przez organ administracji stawiają organizację w gronie firm przyjaznych środowisku oraz wdrażających zasady zrównoważonego rozwoju i gospodarki o obiegu zamkniętym. Co również istotne z punktu widzenia rozpoznawalności i postrzegania przez partnerów na rynku, organizacje uczestniczące w systemie EMAS mogą posługiwać się logo EMAS. Znajdują się ponadto w ogólnodostępnym krajowym, jak i unijnym rejestrze organizacji EMAS.

W jaki sposób wdrożyć system EMAS

Schemat wdrażania i rejestracji w systemie EMAS:

Link do Rejestru EMAS prowadzonego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska https://www.gov.pl/web/gdos/rejestr-emas

Link do Rejestru EMAS prowadzonego przez Komisję Europejską https://ec.europa.eu/environment/emas/emas_registrations/register_en.htm

Aby ułatwić wdrażanie EMAS, stworzone zostały cztery pilotażowe narzędzia pomagające we wprowadzaniu systemu w danej organizacji. Narzędzia te pomagają zebrać najważniejsze informacje o organizacji w jednym miejscu, ułatwiają zidentyfikowanie aspektów i wpływów środowiskowych, pomagają określić osoby w organizacji istotne z punktu widzenia systemu oraz prowadzą przez proces zbierania danych środowiskowych. Materiały te dostępne są w języku angielskim pod adresem: https://ec.europa.eu/environment/emas/emas_publications/guidance_tools/tools_en.htm.

System EMAS przez pryzmat różnych aspektów działalności w ramach gospodarki o obiegu zamkniętym

Aby w jeszcze większym stopniu zachęcić organizacje do wdrażania systemu EMAS, na zlecenie Komisji Europejskiej opracowano sektorowe dokumenty referencyjne i najlepsze praktyki zarządzania środowiskowego dla wybranych sektorów gospodarki (https://greenbestpractice.jrc.ec.europa.eu/, https://ec.europa.eu/jrc/en/research-topic/best-environmental-management-practice). W zakresie sektora produkcji żywności i napojów dokumenty te wskazują na szereg elementów działalności, które przyczyniają się do zmniejszenia oddziaływania danego podmiotu na środowisko. Dokumenty wskazują na takie przykłady, jak: przeprowadzanie oceny wpływu produktu i/lub operacji na środowisko za pomocą narzędzi oceny cyklu życia, zrównoważone zarządzanie łańcuchem dostaw, ulepszanie i wybieranie opakowań w celu zminimalizowania wpływu na środowisko, operacje czyszczenia przyjazne środowisku, poprawa operacji transportowych i dystrybucyjnych, poprawa zamrażania i chłodzenia, wdrożenie zarządzania energią i poprawa efektywności energetycznej w ramach wszystkich operacji, integracja energii odnawialnej w procesach produkcyjnych, przeciwdziałanie marnowaniu żywności w produkcji żywności i napojów oraz połączenie z dokumentem referencyjnym Najlepszych dostępnych technik w przemyśle żywności, napojów i mleka. Ponadto dokumenty te pokazują, jakie aspekty należy wziąć pod uwagę przy wdrażaniu systemowego zarządzania środowiskiem w konkretnych podsektorach: przetwórstwa kawy, oliwy z oliwek, napojów bezalkoholowych, piwa, produkcji mięsa oraz produktów z mięsa drobiowego, przetwórstwa soków owocowych, produkcji sera oraz produkcji chleba, ciast i ciastek oraz wina. Warto również zauważyć możliwość korzystania z rozwiązań proponowanych w innych dokumentach referencyjnych, np. dotyczących sektora handlu detalicznego.
Powyższe najlepsze praktyki zarządzania pokazują, jak przemysł spożywczy może zmniejszać oddziaływanie na środowisko na każdym etapie cyklu życia. Przechodzą bowiem od etapu projektowania przez pozyskiwanie surowców, produkcję, dystrybucję, konsumpcję, aż po etap odpadu. Jeżeli natomiast spojrzeć na system EMAS, widać, że ma on ten sam cel: włączenie aspektów środowiskowych zarówno do całej strategii organizacji, jak i do poszczególnych elementów jej działania. Widać zatem, że są to modelowe przykłady wdrażania gospodarki o obiegu zamkniętym z punktu widzenia wszystkich etapów cyklu życia, co jest immanentną cechą tego modelu gospodarczego nastawionego na utrzymanie materiałów jak najdłużej w obiegu gospodarczym.

Inne dostępne narzędzia odnoszące się do oddziaływania organizacji na środowisko

Należy podkreślić, iż dojście do systemu EMAS może być wsparte wykorzystaniem dostępnych na rynku strategii, które wspomagają organizacje w drodze do zmniejszenia oddziaływania na środowisko. Jako przykład można wskazać program Czystszej produkcji realizowany w Polsce przez Stowarzyszenie Polski Ruch Czystszej Produkcji. Program ten przewiduje ciągłe, zintegrowane, zapobiegawcze działanie w odniesieniu do procesów, produktów i usług, zmierzające do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego. Podejście to zakłada przede wszystkim prewencję, np. zamiast oczyszczać spaliny, można zacząć wykorzystywać inne paliwo, zamiast zagospodarowywać odpady, należy postawić na sposoby zapobiegania ich powstawaniu. Czystsza produkcja wskazuje także na metody poprawy oddziaływania przedsiębiorstw na środowisko, a także zwraca uwagę, iż mogą być one ekonomicznie uzasadnione.

Innym przykładem są Zobowiązania Zielonej Konsumpcji (Green Consumption Pledge³). Jest to system dobrowolnych zobowiązań przedsiębiorstw w celu wzmocnienia zrównoważonej produkcji i konsumpcji, jako uzupełnienie obowiązków wynikających z przepisów. Należy bowiem dostrzec, iż wiele przedsiębiorstw podejmuje wysiłki, aby w jeszcze większym stopniu uwzględniać w swojej działalności aspekty związane z zieloną produkcją. Zależy im także na tym, aby oferowane przez nich produkty i usługi sprawiały, iż konsumenci zmieniają swój ślad środowiskowy. Zatem powyższy program wzywa innych do pójścia tym śladem i do podjęcia przez przedsiębiorstwa konkretnych, publicznych i weryfikowalnych zobowiązań w celu zmniejszenia ich śladu środowiskowego oraz do przestawienia produkcji i sprzedaży na tory bardziej zrównoważone.

Podsumowanie

System zarządzania środowiskowego EMAS jest narzędziem, dzięki któremu dany podmiot zyskuje przewagę na rynku względem swojej konkurencji. Fakt, że swoje podstawy ma w europejskich regulacjach, sprawia, że jest systemem wiarygodnym i porównywalnym w całej Unii Europejskiej. W świecie, gdzie zarówno oczekiwania lokalne, jak i postrzeganie globalne ukierunkowane są na ochronę środowiska, ten aspekt funkcjonowania staje się jedną z wizytówek marki. Organizacja EMAS dysponuje rzetelnymi argumentami podważającymi potencjalne pomówienia o niespełnianie obowiązków dotyczących ochrony środowiska, a samo prowadzenie działalności charakteryzuje się wydajnym gospodarowaniem surowcami i energią. Podmiot taki jest również postrzegany przez administrację publiczną i partnerów biznesowych jako odpowiedzialny i wiarygodny, otwarty na zmieniające się wymagania oraz gotowy na zmiany. A prośrodowiskowy wizerunek przedsiębiorstwa lub innego niekomercyjnego podmiotu jest coraz częściej atrybutem dającym wymierne korzyści. Dzięki systemowi EMAS możliwe jest także stworzenie nowych obszarów działania dla pracowników, wzmocnienie świadomości pracy w organizacji przyjaznej środowisku oraz zintegrowanie wokół wspólnych celów dotyczących ochrony środowiska.

¹ https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:32009R1221
² https://www.gov.pl/web/gdos/zwolnienie-z-audytu-energetycznego-w-ure
³ https://ec.europa.eu/info/policies/consumers/consumer-protection/greenconsumption-pledge-initiative_en

Rozszerzona Odpowiedzialność Producenta (ROP) jest wymogiem ogólnoeuropejskim i wynika z dyrektywy ramowej o odpadach. Jej cele w całej UE są takie same, ale obowiązki w poszczególnych krajach różnią się od siebie.

Zanim przedsiębiorca zdecyduje się na eksport swoich produktów w opakowaniach, powinien dowiedzieć się, jakie obowiązki w zakresie odpowiedzialności za odpady powstałe po tych produktach wiążą się z ich sprzedażą na danym rynku. Jest to bardzo ważne ze względu na dbałość o środowisko, uczciwość, a także potencjalne konsekwencje, które wiążą się z unikaniem realizacji tego typu zobowiązań. Poniżej znajdują się przykłady systemów ROP w trzech krajach UE: Niemiec, Francji i Włoch.

Niemcy

Podstawą funkcjonowania niemieckiego mechanizmu ROP jest ustawa o opakowaniach, zwana powszechnie „VerpackG”. Z jej postanowień wynikają obowiązki przedsiębiorców oraz katalog działalności, które obowiązek obejmuje.

Podmiotem odpowiedzialnym za wprowadzenie danego produktu na rynek niemiecki jest jego producent lub importer lub dystrybutor (także działający w sektorze e-commerce). Każdy taki podmiot ma obowiązek zarejestrowania się w systemie LUCID i raportowania za jego pośrednictwem ilości poszczególnych typów opakowań wprowadzanych na rynek niemiecki. Ponadto każdy przedsiębiorca wprowadzający na rynek produkty w opakowaniach zobowiązany jest do zawarcia umowy ze stosowną organizacją odzysku opakowań i raportowania do tej organizacji o masie i strukturze wprowadzenia. Na tej podstawie wyliczana jest wartość opłat, które należy wnieść do organizacji na cele związane z prowadzeniem systemu zbierania i zagospodarowania odpadów opakowaniowych oraz przekazania ich do recyklingu. Organizacja odzysku jest odpowiedzialna za zorganizowanie systemu zbierania i zarządzania odpadami opakowaniowymi, a także za przekazanie ich do recyklingu i osiągnięcie określonych poziomów recyklingu w imieniu przedsiębiorców, z którymi zawarła umowy.

Systemem ROP objęte są wszystkie opakowania jednostkowe wprowadzane na rynek niemiecki, co oznacza, że obowiązek dotyczy wszystkich zapakowanych produktów przeznaczonych do użytku konsumenckiego. Ponadto ROP obejmuje opakowania zbiorcze i transportowe, służące sprzedaży wysyłkowej (w tym także e-commerce), a od stycznia 2022 roku także opakowania po środkach niebezpiecznych oraz opakowania wielokrotnego użytku. Szczegółowa lista opakowań dostępna jest w języku niemieckim na stronie internetowej: https://www.verpackungsregister.org/en/foundation-authority/system-participation-requirement-catalogue/catalogue-search?r=1
Za unikanie uczestnictwa w systemie grozi wysoka kara administracyjna.

Szczególne wymagania zostały określone dla opakowań do napojów, tj. butelki wielokrotnego użytku, puszki, jednorazowe butelki po napojach, a od 2022 r. także jednorazowe butelki z tworzyw sztucznych po nabiale. Wszystkie te opakowania podlegają systemowi kaucji, co oznacza, że konsument przy nabyciu uiszcza dodatkową opłatę w postaci kaucji, którą może odzyskać, oddając puste opakowanie do systemu zbierania (DRS).

Francja

Obszar zapobiegania powstawaniu odpadów i gospodarowania nimi reguluje francuski kodeks ochrony środowiska (FEC), znowelizowany w 2020 r. ustawą o gospodarce o obiegu zamkniętym (ustawa nr 2020-105), którą wprowadzono nowe obowiązki dotyczące odpadów z tworzyw sztucznych. Celem ustawy o gospodarce o obiegu zamkniętym jest promowanie modelu gospodarki o obiegu zamkniętym, ze szczególnym naciskiem na hierarchię sposobów postępowania z odpadami i myślenie o produktach i opakowaniach w całym łańcuchu wartości – od projektu po recykling.

Podmiotem odpowiedzialnym za wprowadzenie danego produktu na rynek francuski jest jego producent lub importer lub dystrybutor. Każdy przedsiębiorca wprowadzający na francuski rynek produkty w opakowaniach zobowiązany jest do zawarcia umowy z organizacją odzysku opakowań, za pośrednictwem której ma obowiązek osiągnąć wyznaczone prawem poziomy recyklingu, a także raportowania do tej organizacji o masie i strukturze wprowadzenia. Opłata za realizację obowiązku jest zróżnicowana – opakowania łatwiejsze w recyklingu mają niższą opłatę, a trudniejsze – wyższą. Warto zwrócić uwagę na szczegółowe zakazy i obowiązki, jak np. zakaz wprowadzania na rynek produktów zawierających w swoim składzie Bisfenol A czy obowiązek znakowania opakowań w zakresie selektywnego zbierania (nie dotyczy szkła), czy zawartości surowców wtórnych w opakowaniu, jego przydatności do recyklingu lub ponownego użycia – te zobowiązania wejdą w życie w styczniu 2022 r. Za unikanie uczestnictwa w systemie grozi wysoka kara administracyjna.

Systemem ROP objęte są wszystkie opakowania jednostkowe wprowadzane na rynek francuski, co oznacza, że obowiązek dotyczy wszystkich zapakowanych produktów przeznaczonych do użytku konsumenckiego. Ponadto ROP w 2022 r. obejmie także opakowania po środkach chemicznych i niebezpiecznych oraz jednorazowe produkty z tworzyw sztucznych.

Włochy

Podmiotem odpowiedzialnym za wprowadzenie danego produktu na rynek włoski jest jego producent lub importer lub dystrybutor. Każdy taki podmiot ma obowiązek zarejestrowania się w systemie oraz zawarcia umowy z organizacją odzysku (CONAI), a także raportowania ilości poszczególnych typów opakowań wprowadzanych na rynek włoski. Na tej podstawie wyliczana jest wartość opłat, które należy wnieść do organizacji na cele związane z prowadzeniem systemu zbierania i zagospodarowania odpadów opakowaniowych oraz przekazania ich do recyklingu. Opłata za realizację obowiązku jest zróżnicowana – opakowania łatwiejsze w recyklingu mają niższą opłatę, a trudniejsze – wyższą. Organizacja odzysku jest odpowiedzialna za zorganizowanie systemu zbierania i zarządzania odpadami opakowaniowymi, a także za przekazanie ich do recyklingu i osiągnięcie określonych poziomów recyklingu w imieniu przedsiębiorców, z którymi zawarła umowy. Za unikanie uczestnictwa w systemie grozi wysoka kara administracyjna.

Systemem ROP objęte są wszystkie opakowania jednostkowe wprowadzane na rynek włoski, co oznacza, że obowiązek dotyczy wszystkich zapakowanych produktów przeznaczonych do użytku konsumenckiego. Ponadto ROP obejmuje opakowania zbiorcze i transportowe, opakowania po środkach chemicznych i niebezpiecznych oraz opakowania kompostowalne.

Rozszerzona odpowiedzialność producenta jest mechanizmem rządzącym systemami gospodarowania niektórymi odpadami. Dotyczy w szczególności takich rodzajów odpadów, jak: odpady opakowaniowe, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, zużyte baterie i akumulatory oraz pojazdy wycofane z eksploatacji.

Mechanizm ten polega na obowiązku stworzenia przez wprowadzających na rynek produkty lub produkty w opakowaniach systemu zbierania i zagospodarowania powstających odpadów. Przedsiębiorcy wprowadzający na rynek te produkty powinni także sfinansować ten system, aby następnie – w procesie recyklingu – jak najwięcej odpadów zostało odzyskane w celu wytworzenia z nich surowców wtórnych.

Jeżeli chodzi o rozszerzoną odpowiedzialność producenta w kontekście opakowań, producenci wprowadzający na rynek produkty w opakowaniach mają obowiązek sfinansowania i zorganizowania systemu zbierania i recyklingu odpadów opakowaniowych po opakowaniach, w których wprowadzają na rynek swoje produkty. W ten sposób koszt zagospodarowania odpadów opakowaniowych powinien być już zawarty w cenie produktu w opakowaniu. Jedynym obowiązkiem konsumenta jest w ramach takiego systemu stosowanie się do zasad selektywnego zbierania i wyrzucenie odpadów opakowaniowych do odpowiedniego pojemnika (opakowanie papierowe do niebieskiego, opakowanie szklane do zielonego, opakowanie z tworzywa sztucznego, metalu albo wielomateriałowe do żółtego). Pozostałe obowiązki, czyli zapewnienie systemu zbierania, doczyszczanie, sortowanie i recykling, spoczywają na producentach. Oni też są odpowiedzialni za stworzenie takich warunków, dzięki którym osiągane będą odpowiednie poziomy recyklingu poszczególnych odpadów opakowaniowych.

System rozszerzonej odpowiedzialności producenta obowiązuje także w zakresie sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Odpadów takich nie wyrzuca się razem z innymi odpadami komunalnymi. Dlatego w momencie, kiedy kupujemy nowy duży sprzęt (np. lodówkę albo pralkę), sklep ma obowiązek nieodpłatnie przyjąć od konsumenta stary sprzęt tego samego rodzaju i pełniący tę samą funkcję. Jeżeli chodzi o małe sprzęty (np. suszarka do włosów, telefon komórkowy), konsument może bezpłatnie oddać zepsuty lub zużyty sprzęt w każdym dużym punkcie handlowym oferującym takie produkty. To właśnie producenci – w ramach systemu rozszerzonej odpowiedzialności – gwarantują i finansują powyższe możliwości. Przepisy zobowiązują ich także do zapewnienia, że zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny zostanie poddany w odpowiedniej ilości recyklingowi.

Podobne obowiązki mają także wprowadzający na rynek baterie i akumulatory. Jedynym obowiązkiem konsumenta w ramach systemu gospodarowania takim rodzajem odpadów jest wyrzucenie ich do odpowiednio oznaczonych pojemników. Najczęściej można je spotkać w centrach handlowych, a także w innych, często odwiedzanych przez nas miejscach. Inne, pozostałe elementy systemu (sortowanie, recykling) są sfinansowane i zorganizowane przez producentów baterii i akumulatorów. Dzięki temu odpady takie zostają w odpowiedniej ilości poddane recyklingowi.

Rozszerzona odpowiedzialność producenta obejmuje także pojazdy. W ramach tego systemu przedsiębiorcy wprowadzający na rynek nowe auta mają obowiązek stworzenia i sfinansowania systemu bezpłatnego odbierania i recyklingu tych pojazdów, które nie nadają się już do dalszej eksploatacji. Dzięki temu konsumenci mogą oddać swój stary pojazd do punktu zbierania pojazdów lub bezpośrednio do stacji demontażu pojazdów. W ten sposób jest zapewnione, że pojazdy wycofane z eksploatacji demontowane są w odpowiednich warunkach, a poszczególne ich elementy poddane recyklingowi, odpowiednio do każdego rodzaju materiału.

Jak zatem widać, rozszerzona odpowiedzialność producenta funkcjonuje w zakresie wielu produktów, z których korzystamy na co dzień i które stają się w pewnym momencie odpadami. Obejmuje takie ich rodzaje, jak np.: opróżniona butelka z tworzywa sztucznego, szklane słoiki po przetworach, zużyty karton po mleku, butelki z tworzywa sztucznego po mydle albo środku czyszczącym, zepsuta lodówka i komputer, zużyte baterie i pojazdy wycofane z eksploatacji. Każdy z tych odpadów jest inny i wymaga indywidualnego traktowania. Dlatego właśnie za poszczególne rodzaje odpadów odpowiedzialni są producenci poszczególnych dóbr.

Celem rozszerzonej odpowiedzialności producenta jest stworzenie i sfinansowanie takiego systemu zbierania i recyklingu odpadów, dzięki któremu będą one krążyć w gospodarce i nie będą marnowane. To podstawowy cel gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) – koncepcji, według której materiały powinny pozostawać w obrocie gospodarczym tak długo, jak to możliwe. Dlatego rozszerzona odpowiedzialność producenta to doskonały mechanizm urzeczywistnienia tej idei. Producenci zobowiązani są do stworzenia takiego systemu, w którym odpady są traktowane jak cenne zasoby. Wszystkie etapy cyklu życia produktu (projektowanie, produkcja, dystrybucja, konsumpcja, zbieranie odpadów i ich recykling) służą w tym wypadku celowi utrzymania materiałów w obiegu. Dzięki temu osiągnięte zostają zarówno cele gospodarcze, jak i środowiskowe. Wysoki poziom recyklingu dobrej jakości odpadów sprawia, że materiał taki chętnie wykorzystywany jest przez przemysł w produkcji nowych dóbr. A jednocześnie przedsiębiorcy potrzebują mniej surowców pierwotnych, co ma pozytywny wpływ na otaczające nas środowisko.

Rozszerzona odpowiedzialność producenta to zatem również doskonały mechanizm urzeczywistnienia idei zrównoważonego rozwoju, który polega na zintegrowaniu działań gospodarczych, środowiskowych i społecznych. Celem nadrzędnym tej idei jest, aby przyszłe pokolenia mogły czerpać z życia na Ziemi na takim poziomie jak my obecnie. Model ten oznacza, iż powinniśmy mądrze korzystać z dostępnych zasobów oraz przeciwdziałać negatywnemu oddziaływaniu na środowisko. Rozszerzona odpowiedzialność producenta spełnia te wymagania, tworząc jednocześnie system sprawiedliwy i przewidywalny, w którym wyraźnie określone są role i obowiązki.

W 2018 roku przez Parlament Europejski i Radę przyjęte zostało nowe prawo, które obliguje producentów wprowadzających na rynek produkty w opakowaniach do wzięcia odpowiedzialności za opakowania od momentu ich projektowania, przez selektywne zbieranie, transport i sortowanie odpadów opakowaniowych w celu poddania ich recyklingowi. Określone zostały także nowe, wyższe niż dotychczas, wymagane do osiągnięcia poziomy recyklingu. Celem jest ochrona środowiska i uzyskanie jak najwięcej surowców wtórnych, które wrócą do gospodarki.

W znowelizowanych dyrektywach zostały określone nowe, ambitne cele recyklingowe, które rozróżniono na cele dla wszystkich odpadów komunalnych:

Dyrektywa nakłada obowiązek na kraj członkowski, jednak w Polsce za odbiór i zagospodarowanie odpadów komunalnych odpowiadają jednostki samorządu gminnego i to one będą musiały osiągnąć ogólne cele.
Dla odpadów opakowaniowych wyznaczono wyższe poziomy recyklingu, które należy osiągnąć w krótszym czasie:

Dodatkowo wyznaczono szczegółowe cele dla odpadów opakowaniowych:

Dyrektywy określają minimalne wymagania dla mechanizmu rozszerzonej odpowiedzialności producenta, które będą obowiązkowe dla wszystkich krajów członkowskich. W art. 8a dyrektywy ramowej o odpadach określone zostały ramy funkcjonowania rozszerzonej odpowiedzialności producenta.
Aby zrealizować swoje cele, producenci powinni zaangażować się w system selektywnego zbierania i zagospodarowania odpadów opakowaniowych. W ramach ROP każdy producent sprzedający produkty i produkty w opakowaniach musi zapewnić co najmniej pokrywanie rzeczywistych kosztów systemu, możliwe jest także zaangażowanie w organizację tego systemu, dzięki organizacjom reprezentującym wprowadzających. Tak dzieje się np. w Austrii czy Skandynawii. Koszty dotyczą:

• selektywnego zbierania odpadów opakowaniowych,
• transportu odpadów opakowaniowych,
• przygotowania i przekazania do recyklingu odpadów opakowaniowych,
• edukacji ekologicznej dotyczącej opakowań,
• utrzymania systemu sprawozdawczego.

Każdy producent powinien być odpowiedzialny za swoje działanie, dlatego ważnym elementem systemu jest zasada kosztu netto. Oznacza ona, że każdy producent powinien pokrywać koszty wynikające nie tylko ze zbierania, transportu i przygotowania do recyklingu odpadów opakowaniowych, ale także partycypować w przychodach ze sprzedaży tego materiału. Przedstawiając tę zasadę obrazowo: jeśli producent wprowadza cenne rynkowo opakowanie, które ma wysoką wartość i jest przyjazne recyklingowi, jego obciążenie powinno być pomniejszone o wartość sprzedanego materiału. W przypadku gdy opakowanie jest trudne do zbycia i recyklerowi należy dopłacić, by opłacało się je przetworzyć – wówczas producent musi dodatkowo dopłacić do procesu.

Bardzo ważnym celem wskazanym w znowelizowanych dyrektywach jest ekoprojektowanie opakowań. Oznacza to, że każdy producent powinien projektować opakowania z myślą o całym ich cyklu życia, ze szczególnym uwzględnieniem nie tylko ich funkcji ochronnych, ale także przydatności do recyklingu materiału, z którego są wykonane. Mechanizm ROP powinien uwzględniać zachęty dla przedsiębiorców, by jak najlepiej projektowali opakowania i wykorzystywali opakowania wielokrotnego użytku.

Dostosowanie polskich przepisów związanych z ROP do wymagań określonych w dyrektywie powinno nastąpić najpóźniej w 2023 r. Oprócz odpadów komunalnych w całej swej masie i odpadów opakowaniowych znowelizowana dyrektywa zakłada, że najpóźniej od stycznia 2025 r. wszystkie kraje członkowskie UE ustanowią osobne punkty zbierania tekstyliów i odpadów niebezpiecznych z gospodarstw domowych, a także do końca 2023 roku zorganizują system selektywnego zbierania odpadów ulegających biodegradacji lub umożliwią przetwarzane ich u źródła, czyli np. w przydomowych kompostownikach.