W oparciu o postanowienia Konwencji Helsińskiej z 1992 r. wraz załącznikami, jak i dokumenty wewnętrzne przyjęte przez HELCOM, Komisja Helsińska funkcjonuje obecnie jako:

• inicjator polityki środowiskowej dla obszaru Morza Bałtyckiego poprzez opracowywanie wspólnych celów i działań środowiskowych;
• punkt kontaktowy ds. środowiska dostarczający informacji o stanie i tendencjach w środowisku morskim, skuteczności środków służących jego ochronie oraz wspólnych inicjatywach i stanowiskach, które mogą stanowić podstawę podejmowania decyzji na innych forach międzynarodowych;
• organ zajmujący się opracowywaniem, zgodnie ze specyficznymi potrzebami Morza Bałtyckiego, rekomendacji własnych oraz rekomendacji uzupełniających środki przyjmowane i wdrażanie przez inne organizacje międzynarodowe;
• organ nadzorczy zajmujący się zapewnieniem pełnego wdrożenia standardów środowiskowych HELCOM przez wszystkie strony na całym obszarze Morza Bałtyckiego i jego zlewni;
• organ koordynujący, zapewniający wielostronną reakcję w przypadku poważnych incydentów morskich.

Realizacja ww. funkcji HELCOM odbywa się w ramach:

1. spotkań politycznych HELCOM;
2. spotkań roboczych HELCOM (tj. grup roboczych oraz grup / sieci eksperckich HELCOM);
3. bieżących prac HELCOM pomiędzy spotkaniami.

Uproszczony diagram przedstawiający bieżącą działalność HELCOM. 

Źródło: Sekretariat HELCOM w Helsinkach (helcom.fi)
 

Spotkania polityczne HELCOM

Wyróżnia się następujące rodzaje spotkań politycznych HELCOM:

1. spotkania Ministerialne – organizowane co najmniej raz na 3 lata, stanowią najwyższy poziom decyzyjny w HELCOM jako spotkania ministrów z poszczególnych Stron Konwencji. Służą one m.in. przyjęciu strategicznych dokumentów w ramach HELCOM czy też przyjęciu okresowego raportu z ich wdrażania; 
2. spotkania Komisji Helsińskiej – organizowane co najmniej raz w roku, uprawnione są do podejmowania decyzji politycznych, jak i m.in. przyjmowania budżetu organizacji. Uczestnikami tych spotkań są wyznaczeni przedstawiciele Stron Konwencji;
3. spotkania Przewodniczących Delegacji – organizowane co najmniej dwa razy w roku, podobnie jak spotkania Komisji Helsińskiej również są uprawnione do podejmowania decyzji politycznych, służąc:

• nadzorowaniu wdrażania polityki przez Komisję Helsińską;
• przedstawianiu Komisji propozycji dotyczących polityki i strategii;
• udzielaniu wskazówek i wspieraniu Sekretarza Wykonawczego w opracowywaniu programów i zarządzaniu nimi;
• wykonywaniu wszystkich innych zadań, które mogą zostać im powierzone przez Komisję.

Spotkania robocze HELCOM

a) grupy robocze

Grupy Robocze HELCOM składają się głównie z ekspertów krajowych, zwykle z ministerstwa lub agencji krajowej, oficjalnie nominowanych przez Strony Konwencji HELCOM.

W spotkaniach grup roboczych mogą również uczestniczyć przedstawiciele organizacji pozarządowych, które uzyskały w ramach procedury HELCOM, status obserwatora w tej organizacji.

Organizacjom tym przysługuje również prawo przedkładania dokumentów na spotkania grup roboczych, które są następnie omawiane oraz mogą być przedmiotem dalszych decyzji.

Pracom grupy kieruje przewodniczący wybrany z grona członków grupy, a obsługą zajmuje się profesjonalny sekretarz HELCOM.

Grupy robocze, co do zasady, mają dwa główne spotkania w roku (wiosną i jesienią), choć w przypadku niektórych grup roboczych ilość spotkań może być mniejsza lub też większa.

Dodatkowo, w przypadku każdej z grup możliwa jest organizacja dodatkowych spotkań, gdy zaistnieje taka konieczność.

W ramach grup roboczych, Strony Konwencji zobowiązane są do wyznaczenia lidera krajowego (ang. Group Lead), do którego obowiązków należy uczestnictwo (w tym fizyczne) w spotkaniach grup roboczych, jak i prezentowanie stanowiska Strony Konwencji co do omawianych zagadnień. Stanowi też dla Sekretariatu HELCOM w Helsinkach osobę do kontaktu w sprawach dot. bieżącego funkcjonowania danej grupy roboczej.

Merytoryczny charakter prac grup roboczych HELCOM wymaga, żeby liderami krajowymi byli przedstawiciele krajowych resortów merytorycznie najbardziej właściwych dla jak największej części zakresu zagadnień danej formacji.

b) grupy / sieci eksperckie

Grupy / sieci eksperckie HELCOM składają się głównie z krajowych przedstawicieli, zwykle ze środowiska naukowego, oficjalnie nominowanych przez Strony Konwencji HELCOM.

W spotkaniach grup / sieci eksperckich mogą również uczestniczyć przedstawiciele organizacji pozarządowych, które uzyskały w ramach procedury HELCOM, status obserwatora w tej organizacji.

Organizacjom tym przysługuje również prawo przedkładania dokumentów na spotkania grup / sieci eksperckich, które są następnie omawiane oraz mogą być przedmiotem dalszych decyzji.

Pracom grupy / sieci eksperckiej kieruje przewodniczący wybrany z grona członków grupy, a obsługą zajmuje się profesjonalny sekretarz HELCOM.

Ilość posiedzeń poszczególnych grup / sieci eksperckich pozostaje zróżnicowana.

Dodatkowo, w przypadku każdej z grup / sieci eksperckich możliwa jest organizacja dodatkowych spotkań, gdy zaistnieje taka konieczność.

Prace prowadzone w ramach spotkań roboczych HELCOM zwykle wymagają dalszego zatwierdzenia przez organy decyzyjne HELCOM, takie jak spotkanie przewodniczących delegacji lub spotkanie Komisji Helsińskiej.

Diagram przedstawiający funkcjonowanie poszczególnych poziomów organizacyjnych HELCOM

Opracowanie własne

Bałtycki Plan Działania (ang. Baltic Sea Action Plan – BSAP)

BSAP jest dokumentem programowym stanowiącym narzędzie do przywrócenia dobrego stanu środowiska Morza Bałtyckiego.

Kluczowym aspektem BSAP jest współpraca regionalna państw nadbałtyckich w przywróceniu dobrego stanu środowiska Morza Bałtyckiego.

a) geneza BSAP oraz prace nad jego aktualizacją

Przyjęcie pierwszej edycji BSAP nastąpiło w 2007 r.

Wdrażanie BSAP z roku 2007 okazało się nie do końca zadowalające, gdyż nie udało się zrealizować celu głównego jakim było osiągniecie dobrego stanu środowiskowego Morza Bałtyckiego do 2021 r. Niemniej jednak, wdrażanie BSAP w pewnych obszarach doprowadziło do poprawy ochrony środowiska morskiego, zmniejszenia szeregu zanieczyszczeń, lepszego stanu bioróżnorodności oraz zmniejszenia zredukowania liczby incydentów na morzu.

Aktualizacja BSAP, o rozpoczęciu której zdecydowano w 2018 r., polegała na:

• przeglądzie skuteczności dotychczasowych środków i (w razie potrzeby) ich dostosowania;
• określeniu nowych terminów docelowych realizacji odnowionych działań;
• uwzględnieniu nowych wyzwań środowiskowych (np. hałas podwodny, odpady w środowisku morskim) i klimatycznych;
• uwzględnieniu korzyści ekonomicznych i społecznych z realizacji celów BSAP;
• przyjęciu podejścia ekosystemowego;
• powiązaniu jej z celami zrównoważonego rozwoju dla wód i oceanów przyjętymi przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ang. Sustainable Development Goals – SDGs), celami Planu Strategicznego dla Różnorodności Biologicznej na lata 2011-2020 (tzw. celami z Aichi) oraz zakresem Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 r. ustanawiającej ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej).

Ostatecznie, zaktualizowany BSAP został oficjalnie przyjęty podczas Konferencji Ministerialnej HELCOM w dniach 19-20 października 2021 r. w Lubece w Niemczech.

b) BSAP 2021 – podstawowe informacje

Zaktualizowany BSAP wyznacza cele do osiągnięcia przez strony HELCOM w perspektywie do 2030 r. w zakresie ochrony środowiska Morza Bałtyckiego zgodnie z zasadą  zrównoważonego rozwoju.

W BSAP określona została kluczowa wizja - „zdrowe środowisko Morza Bałtyckiego, w którym różne składniki biologiczne funkcjonują w równowadze, co skutkuje dobrym stanem ekologicznym, a jednocześnie wspiera on szeroki zakres zrównoważonej działalności gospodarczej i społecznej człowieka".

Uwzględnione w nim zostały również nowe presje antropogeniczne, takie jak np. zmiany klimatu, hałas morski, odpady morskie czy zanieczyszczenie farmaceutykami.

W ramach zaktualizowanego BSAP dokonano identyfikacji:

• następujących presji na Morze Bałtyckie:
  – zaburzenia gatunków;
  – wydobycie połów i przyłów ryb;
  – zaburzenia fizyczne dna morskiego;
  – przyłowy ssaków i ptaków;  
  – fizyczna utrata dna morskiego;
  – celowe usuwanie, śmiertelność oraz zranienia ptaków i ssaków;
  – wprowadzanie składników odżywczych / biogennych;
  – wprowadzanie substancji niebezpiecznych;
  – wprowadzanie odpadów;
  – hałas podwodny wywołany działalnością człowieka;
  – wprowadzenie lub rozprzestrzenianie się gatunków nierodzimych (obcych).
• następujących działań w rejonie Morza Bałtyckiego:
  – połowy ryb i skorupiaków;
  – transport – spedycja;
  – transport lądowy;
  – turystyka i rekreacja;
  – polowanie i kontrola populacji;
  – konstrukcje morskie;
  – wydobycie ropy i gazu;
  – budownictwo morskie i przybrzeżne;
  – restrukturyzacja morfologii dna morskiego;
  – wydobycie minerałów;
  – rolnictwo;
  – gospodarka ściekowa;
  – akwakultura;
  – gospodarka odpadami stałymi;
  – postępowanie z historyczną amunicją i niebezpiecznymi zanurzonymi obiektami;
  – palowanie i wybuchy do celów cywilnych.

W efekcie, zaktualizowany BSAP stanowi zbiór około 200 działań wypracowanych we współpracy ze Stronami Konwencji o Ochronie Środowiska Morskiego Morza Bałtyckiego ujętych w następujące główne segmenty o następujących celach środowiskowych (głównych i szczegółowych):

1. Segment: bioróżnorodność:

• Cel główny: „zdrowy i odporny ekosystem Morza Bałtyckiego”.
• Cele szczegółowe:
  – „zdrowe populacje wszystkich rodzimych gatunków”;
  – „naturalne rozmieszczenie, występowanie i jakość siedlisk oraz zbiorowisk z nimi związanych”;
  – „funkcjonalne, zdrowe i odporne sieci pokarmowe”.

2. Segment: eutrofizacja:

• Cel główny: „Morze Bałtyckie wolne od eutrofizacji”.
• Cele szczegółowe:
  – „stężenia składników odżywczych zbliżone do naturalnych”;
  – „czyste wody”;
  – „naturalny poziom zakwitów glonów”;
  – „naturalne rozmieszczenie i występowanie roślin i zwierząt”;
  – „naturalne poziomy tlenu”.

3. Segment: Substancje niebezpieczne i śmieci:

• Cel główny: „Morze Bałtyckie wolne od niebezpiecznych substancji i śmieci”.
• Cele szczegółowe:
  – „zdrowe życie morskie”;
  – „stężenia substancji niebezpiecznych są zbliżone do naturalnych”;
  – „wszystkie owoce morza są bezpieczne do spożycia”;
  – „minimalne zagrożenie dla ludzi i środowiska spowodowane radioaktywnością”;
  – „brak szkód dla życia morskiego ze śmieci”.

4. Segment: „Działalność na morzu”

• Cel główny: „działalność na morzu zrównoważona środowiskowo”.
• Cele szczegółowe:
  – „brak lub minimalne zakłócenia różnorodności biologicznej i ekosystemu”;
  – „działania mające wpływ na siedliska dna morskiego nie zagrażają żywotności populacji i społeczności gatunków”;
  – „brak lub minimalna szkoda dla organizmów morskich spowodowana hałasem pochodzenia antropogenicznego”.

Podział segmentów ma na celu odzwierciedlenie presji pochodzących z lądu („Eutrofizacja” oraz „Substancje niebezpieczne i śmieci”) oraz z działalności na morzu („Działalność morska”), a także ze stanu środowiska („Różnorodność biologiczna”). Segmenty te są ze sobą powiązane: osiągnięcie celu w ramach segmentu bioróżnorodność zależy również od pomyślnej realizacji działań zawartych w pozostałych trzech segmentach.

Ponadto, zaktualizowany BSAP zawiera segment poświęcony tematom horyzontalnym, tj. dotyczący takich kwestii przekrojowych jak:

• zmiany klimatu;
• monitoring;
• planowanie przestrzenne obszarów morskich;
• analizy ekonomiczne i społeczne;
• wymiany wiedzy i podnoszenia świadomości,
• główne punktowe źródła zanieczyszczeń (hot spots);
• finansowanie.

Działania we wszystkich segmentach mają na celu wzmocnienie ogólnej odporności Morza Bałtyckiego, a tym samym poprawę jego zdolności do reagowania na skutki zmian klimatycznych.

Wraz ze zaktualizowanym BSAP podczas Konferencji Ministerialnej w Lubece przyjęto również następujące dokumenty:

• zalecenie (rekomendację) HELCOM 42-43-2 dotyczące Poprawki do części II Załącznika III Konwencji o ochronie środowiska morskiego Bałtyku „Kryteria i środki dotyczące zapobiegania zanieczyszczeniom pochodzenia lądowego”;
• zalecenia (rekomendacje) HELCOM 42-43/3 w sprawie Regionalnego Planu Działania dotyczącego odpadów w środowisku morskim (RAP ML);
• program działań w zakresie regionalnego planowania przestrzennego obszarów morskich na lata 2021-2030;
• regionalną strategię dla Morza Bałtyckiego w zakresie recyklingu substancji biogennych;
• wytyczne zarządzania wewnętrznymi zasobami substancji biogennych w regionie Morza Bałtyckiego;
• agendę naukową HELCOM.

Powyższe dokumenty mają wspierać wdrażanie i osiągnięcie celów Bałtyckiego Planu Działań HELCOM.

Dokumenty do pobrania:

BSAP – wersja w j. angielskim BSAP – wersja w polskim

Dodatkowe informacje nt. BSAP dostępne są pod linkiem: https://helcom.fi/baltic-sea-action-plan/.