Edukacja Ekologiczna

Żbik (Felis silvestris) na pierwszy rzut oka jest bardzo podobny do zwykłego burego kota domowego. Na szczęście jest jednak kilka istotnych różnic, które wprawnemu oku pozwalają je od siebie odróżnić. Przede wszystkim żbik jest większy od domowego kota. Samiec mierzy 55-67 cm długości, nie licząc ogona i waży nie mniej niż 6, a czasem nawet 10 kg. Samice są nieco mniejsze i lżejsze; 44-64 cm długości i waga pomiędzy 4-6 kg. Cechą charakterystyczną jest okazały puszysty ogon o długości nawet 35 cm i ciemny pas sierści biegnący wzdłuż grzbietu. Sierść żbika jest wyjątkowo gęsta, jedwabista i długa. Umaszczenie żółtoszare lub ciemnobure, zawsze z charakterystycznymi pręgami na bokach ciała, kończynach i ogonie.

W przeszłości żbiki zamieszkiwały niemal wszystkie większe kompleksy leśne, zarówno na niżu, jak i w górach. Specjaliści uważają, że od neolitu do średniowiecza gatunek ten zamieszkiwał tereny całego kraju. Jeszcze latach 60. XX wieku obszar występowania żbika obejmował leśne tereny Karpat, Wielką Raczę w Beskidzie Żywieckim, Tatry i Beskid Sądecki. Z upływem czasu koty zniknęły jednak z większości tych terenów. Decydujące zmiany w środowisku naturalnym - fragmentacja siedlisk, tworzenie monokultur, budowanie dróg szybkiego ruchu, przecinających szlaki kotów oraz także kłusownictwo. Szacuje się, że na terenie Polski żyje nie więcej niż 200 osobników tego gatunku, a zasięg występowania żbika ogranicza się do niewielkiego obszaru we wschodniej części polskich Karpat. Oprócz tego żbiki można też spotkać w Bieszczadzkim i Magurskim Parku Narodowym. Negatywny wpływ na stan populacji ma też wpływ krzyżowanie się z kotami domowymi.

Do dziś o żbiku mało wiemy. Wynika to nie tylko z niewielkiej liczebności tego gatunku, ale przede wszystkim ze skrytego, samotniczego trybu życia. Na dzienne ostoje wybiera najczęściej trudnodostępne lasy liściaste i mieszane z bogatym podszytem. Jest aktywny głównie nocą, polując na śródleśnych polanach i łąkach, rzadziej na polach uprawnych. W jego menu dominują gryzonie i ryjówki, rzadziej ptaki i zające. Jest skutecznym myśliwym, aż 60% jego polowań na gryzonie kończy się sukcesem. Podczas ostrych zim zjada także padlinę zwierząt kopytnych. Swój rewir łowiecki żbiki znaczą wydzieliną z gruczołów zapachowych. Polują zwykle na ziemi, ale w razie potrzeby dobrze się wspina. Legowisko wybierają w wypróchniałych pniach, rozpadlinach skalnych, a niekiedy w opuszczonych lisich i borsuczych norach.

Żbika chroni prawo krajowe i międzynarodowe. Od 1952 roku jest objęty ochroną gatunkową, a jako gatunek zagrożony został ujęty w dyrektywie siedliskowej UE, Konwencji Berneńskiej i Konwencji Waszyngtońskiej.

Ryś euroazjatycki (Lynx lynx) jest największym przedstawicielem swojego rodzaju. Wymiary ciała dorosłego sama są zbliżone do owczarka niemieckiego – ok. 130 cm długości  (najczęściej przy wysokość w kłębie dochodzącej do 65-70 cm. Ryś ma okrągłą głowę, krępe ciało osadzone na długich, silnych łapach z palcami zakończonymi wysuwanymi pazurami. Żółtorude umaszczenie z brunatnymi plamkami. Co ciekawe plamy są bardziej wyraźne u osobników pochodzących subpopulacji karpackiej, podczas gdy u rysi z subpopulacji nizinnej często prawie niewidoczne. Brzuch jest jasny, często niemal biały. U większości dorosłych osobników włosy na szyi i spodzie głowy tworzą charakterystyczną kryzę i bokobrody. Futro rysia zbudowane jest z 3 rodzajów włosów: przewodnich, ościstych i puchowych i ma doskonałe właściwości izolujące. Stojące uszy są zakończone charakterystycznym pędzelkami,  sztywnych włosów, które wraz z kryzą i bokobrodami, pełnią ważną funkcję - skupiają fale dźwiękowe i doprowadzają dźwięki do uszu rysia, dzięki czemu że lepiej słyszy i lokalizuje swoje ofiary. Ryś podobnie jak inne kotowate ma dobrze rozwinięte zmysły wzroku i słuchu, natomiast węch nie jest jego mocna stroną. Ogon jest krótki, ciemniejszy na czubku. Uzębienie jest przystosowane do kruszenia i cięcia, z dobrze rozwiniętymi kłami i łamaczami. Sprawnie wspina się po drzewach i dobrze skacze. Są też dobrymi pływakami, o czym świadczą odczyty z obroży telemetrycznych, które potwierdziły rysie bez problemów pokonały obie największe polskie rzeki - Odrę i Wisłę, a także rozległe mazurskie jeziora, gdzie odległość od brzegu do brzegu przekraczała pół kilometra. Nie są natomiast wytrwałymi biegaczami i szybko się męczą. Swoją ofiarę ryś jest w stanie ścigać zaledwie przez kilka sekund. Stąd większość polowań kończy się niepowodzeniem. Polskie rysie polują przede wszystkim na sarny. Rzadziej ich ofiarą padają łanie i cielęta jeleni. Poza tym polują również na mniejsze zwierzęta: ptaki, zwłaszcza te gniazdujące na ziemi, jak np. jarząbki czy cietrzewie, a także na małe ssaki, jak zające i gryzonie. Rysie podejmują zwykle jedną próbę schwytania dużej zdobyczy na dobę, z czego dorosłym osobnikom udaje się to średnio raz na 38 godzin, zaś niedoświadczonym osobnikom młodocianym – raz na 105 godzin. Najintensywniej polują samice wychowujące młode. Rysie podejmują dziennie także do siedmiu prób upolowania małego zwierzęcia. Udają się one najczęściej raz na 3 – 4 próby. Rysie polują najczęściej nocą, od zmroku do wschodu słońca. Wyjątkiem są samice prowadzące młode, które często polują również za dnia, aby zapewnić sobie i swoim młodym wystarczająca ilość pokarmu. Polując rysie wykorzystując naturalne zasłony, jak np. zwalone drzewa, krzewy, czy kępy wysokich traw, próbują niepostrzeżenie podejść ofiarę jak najbliżej, aby maksymalnie skrócić dystans pościgu. Jeśli uda się im dopaść duża dużą zdobycz, sarnę lub cielę jelenia, rzucają jej się do gardła. Są też wystarczająco silne, by powalić ofiarę na ziemię. Mniejsze zwierzęta, jak zające czy gryzonie, chwytają przy pomocy przednich łap zaopatrzonych w ostre pazury. Potrafią też skoczyć na wysokość ponad 2 metrów, co wykorzystują podczas chwytania zrywających się do lotu ptaków. Po upolowaniu dużej ofiary ryś najczęściej ukrywa jej resztki, przygotowując coś w rodzaju spiżarni, z której będzie korzystał przez najbliższe kilka dni. Najczęściej zakopuje ją w ściółce, narzucając tylnymi łapami liście, piasek lub śnieg, które potem uklepuje, przez co powstaje pagórek. Rysie spiżarnie są jednak często pustoszone przez wilki, a także inne nie gardzące padlina zwierzęta jak borsuki, dziki czy lisy. Szacuje się, że blisko połowa ukrytych ofiar pada łupem innych zwierząt. Część rysi w obliczu konkurencji, próbuje  ukrywać swoją upolowaną z niemałym wysiłkiem zdobycz na drzewach – podobnie jak to czynią afrykańskie lamparty. Pierwszy przykład takiego zachowania potwierdzono w Polsce, w Pienińskim Parku Narodowym. Podobne przypadki są też znane z czeskiej Szumawy.

Rysie preferują duże, zwarte, wielogatunkowe kompleksy leśne ze starymi drzewostanami o gęstym podszycie. W zależności od obfitości siedliska, areał osobniczy rysia euroazjatyckiego może się wahać od 130 km² do 1400 km². W  Polsce to zwykle ok 350 km², przy czym samice zajmują zwykle mniejsze terytoria, nie sięgająca nawet połowy powierzchni siedliska samca. Pomimo że takich siedlisk jest w Polsce wiele, są one jednak poprzecinane gęstą siecią dróg, która utrudnia rysiom swobodne przemieszczanie. Niestety też z tego powodu pod kołami samochodów ginie rocznie przynajmniej kilka tych majestatycznych zwierząt. Inną ważną cechą, którą charakteryzują się ich siedliska, jest odpowiednia liczba trudnodostępnych miejsc do ukrycia. Rysie najczęściej spędzają dzień w ukryciu, na żer wychodząc dopiero po zmroku. Dlatego preferują lasy, w których nie usuwa się wywrotów lub występują stare drzewa z obszernymi dziuplami, które wykorzystują jako schronienia. W jego terytorium nie powinno również brakować pozostawionych, martwych drzew, które z jednej strony wykorzystują jako miejsca zasadzek, a z drugiej utrudniają ucieczkę ich ofiarom. Między innymi z powodu tak dużych wymagań środowiskowych, ryś jest ciągle w Polsce gatunkiem bardzo rzadkim.

Szacuje się, że w Polsce żyje dziś ok. 300 rysi. Należą one do dwóch populacji – nizinnej i karpackiej. Populacja nizinna (podgatunek nominatywny Lynx lynx) zasiedla północno-wschodnią część kraju: Kotlinę Biebrzańska oraz puszcze Białowieską, Augustowską, Knyszyńską i Borecką Populacja karpacka (podgatunek L. lynx carpathica) bytuje w polskiej części Karpat oraz na Pogórzu Karpackim. Od lat 80. XX w. ryś spotykany jest też na Roztoczu, w Puszczy Solskiej czy na Polesiu Lubelskim. Od 2007 roku trwają próby osiedlenia pochodzących z Estonii rysi w Puszczy Piskiej i lasach Napiwodzko-Ramuckich. Od roku  2010 rysie są też obserwowane w czeskiej i polskiej części Karkonoskiego Parku Narodowego. Prawdopodobnie przedostały się one tam z obszaru Szumawy, gdzie zostały reintrodukowane. Pojedyncze osobniki bywają widywane również w innych pasmach Sudetów - Górach Izerskich i Stołowych. W 2019 roku rozpoczęto reintrodukuję rysi w ramach projektu „Powrót rysia do północno-zachodniej Polski”. Dotychczas wypuszczono na wolność ok. 50 dorosłych osobników, a już na wolności przyszło na świat kilkanaście kociąt. W 2021, dzięki projektowi, występowanie rysi na Pojezierzu Drawskim i Ińskim, a także - po blisko 50 latach - na Powiślu w okolicach Kwidzyna. W listopadzie 2022 zaobserwowano rysia na terenie nadleśnictwa Góra Śląska. Pojedynczych lub kilkukrotnych obserwacji dokonano również w Borach Tucholskich, Słowińskim Parku Narodowym i Puszczy Noteckiej.

Obszar projektu "reintrodukcji rysia na obszarze północno-zachodniej Polski" obejmował pięć województw: zachodniopomorskie, pomorskie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i lubuskie. Projekt rozpoczął się 1 stycznia 2017 roku i trwał do 31 grudnia 2022 roku. Wartość całkowita projektu wynosiła 4 088 882,00 PLN, z czego dofinansowanie z UE wynosiło 3 425 948,40 PLN.