Mała skalista wysepka Lukovac położona jest w obrębie północnej części chorwackiej wyspy Rab. Choć jej powierzchnia jest nieduża, badania archeologiczne przeprowadzone w ostatnich latach przyniosły odkrycia, które rzucają nowe światło na codzienne życie społeczności postrzymskiej (w okresie między późnym antykiem a wczesnym średniowieczem) na obszarze północno–wschodniego Adriatyku.

Między 2022 a 2024 rokiem prace na wyspie Lukovac prowadził polsko–chorwacki zespół badaczy pod kierunkiem prof. Fabiana Welca z Instytutu Archeologii UKSW oraz dr Any Konestry z Instytutu Archeologii w Zagrzebiu.

"Niemal cała dostępna powierzchnia wyspy była w starożytności zabudowana. Centralnym elementem tego zespołu był późnoantyczny kościół, którego pozostałości przetrwały do dziś" – powiedział PAP prof. Fabian Welc.

 Wyspa Lukovac. Fot. F. Welc

Na bazie znalezisk i analogii badacze datują świątynie na VI wieku n.e. Była to relatywnie duża budowla (13x6,5 m) o bardzo bogatym wyposażeniu, o czym świadczą tegoroczne znaleziska: m.in. pozostałości wystroju w postaci fragmentów płytek wykonanych z egipskiego porfiru, pozostałości lamp szklanych, ołowiane obramienia okien czy unikalny kamienny relikwiarz (jeden z kilku tego rodzaju znalezionych w Chorwacji). Wzdłuż zewnętrznej krawędzi płaskowyżu wyspy odkryto fragmenty muru obronnego, co świadczy o tym, iż osada była w pełni ufortyfikowana.

Jak informują badacze, pozyskane dane pokazują złożony obraz osadnictwa na wyspie. Odkryte dzięki badaniom geofizycznym i archeologicznym budynki, o znacznych wymiarach (ok. 40x10 m), pełniły funkcje magazynowe, gospodarcze i zapewne mieszkalne. Zdaniem dr Any Konnestry wyspa Lukovac spełniała rolę religijnego ośrodka i refugium dla okolicznej ludności.

Prof. Welc prezentuje znaleziony na wyspie relikwiarz z VII w. n.e. Fot. B. Nowacki

Analiza materiałów ceramicznych odnalezionych na wyspie wskazuje na silne powiązania z północną Italią. Odkryte fragmenty naczyń ceramicznych pochodzą z okresu VI–VIII wieku n.e. i wykazują podobieństwo do wyrobów ceramicznych produkowanych na terenie północnej Italii (Rawenna) - poinformował PAP ceramolog Bartosz Nowacki.

Te powiązania sugerują, że ufortyfikowana osada była częścią szerszej sieci handlowej i osadniczo-wojskowej, zapewne pod kontrolą bizantyńską, a jej mieszkańcy uczestniczyli w wymianie towarowej z innymi regionami basenu Morza Śródziemnego. Dowodzą tego także odkrycia fragmentów amfor z VII w., wyprodukowanych w bizantyjskim Egipcie.

Obok wspomaganego kościoła i budynku gospodarczego, w 2024 roku badacze eksplorowali także pozostałości cysterny o wymiarach 11,5 x 5,2 metra i głębokości ponad 2 m. Wypełniały ją głównie antyczne śmieci, w kontekście których znaleziono wspaniale dekorowaną brązową klamrę pasa z VII wieku (drugi tego rodzaju egzemplarz znaleziony w Chorwacji).

Okazało się także, że wypełnienie cysterny jest unikalnym źródłem informacji o codziennej diecie mieszkańców wyspy. Oprócz licznych węgli drzewnych w kilku warstwach odkryto zwęglone ziarniaki zbóż, takich jak pszenica zwyczajna i orkisz (Triticum aestivum, oraz T. aestivum ssp. spelta), a także te należące do żyta (Secale cereale). Znaleziono także nasiona roślin strączkowych, z których najczęstszy jest bobik (Vicia faba var. minor), także groch (Pisum sp.) oraz soczewica (Lens sp.). Oznaczono również pestki winogron (Vitis vinifera).

Badania archeologiczne na wyspie Lukovac. Fot. F. Welc

"Bardzo interesującym jest fakt, że nie spotykano pozostałości chwastów czy innych częstych zanieczyszczeń, takich jak osadki kłosów czy plewy. Sugeruje to, że zboże było prawdopodobnie młócone i czyszczone poza wyspą Lukovac i przywożone w postaci gotowej do przyrządzania potraw" – wyjaśnia prof. Renata Stachowicz–Rybka z Instytutu Botaniki PAN.

Zdaniem prof. Welca kontynuacja badań na Lukovac może przynieść dalsze odkrycia, które pozwolą lepiej zrozumieć rolę wysp Adriatyku w sieci handlowej i osadniczej późnego antyku, a także poznać życie codzienne mieszkańców postrzymskiego świata, o którym niewiele wiadomo ze względu na zupełny brak źródeł pisanych i ubóstwo danych archeologicznych. "Należy pamiętać, że VI – VIII wiek to okres zasadniczej transformacji obszaru Europy, której efektem jest dzisiejsza mozaika państw, kultur i społeczności" – komentuje prof. Welc.

Głównym celem badaczy w ramach projektu "Archaeological Topography of the Rab Island", było kompleksowe rozpoznanie geoarcheologiczne wyspy Lukovac. Badania obejmowały m.in. dokumentację z użyciem dronów oraz profilowania georadarowe i geomagnetyczne, co umożliwiło stworzenie cyfrowego modelu wyspy (DEM) o wysokiej rozdzielczości. (PAP)

Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska