Reforma Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego była przygotowywana przez dwa lata w ścisłej współpracy ze środowiskiem akademickim. Otwarty konkurs na założenia do ustawy, dziewięć konferencji w ramach Narodowego Kongresu Nauki o najważniejszych wyzwaniach szkolnictwa wyższego organizowanych w ośrodkach akademickich w całej Polsce, w których wzięło udział ponad 5500 uczestników, a także trzy tury konsultacji społecznych finalnego projektu ustawy. W sumie w powstawanie ustawy zaangażowanych było ponad 7 tys. osób. Właśnie ze względu na unikatową skalę konsultacji osiągnięto konsensus co do zmian zaproponowanych w reformie. Głosy poparcia płyną z różnych stron – nie tylko z dużych ośrodków i organizacji akademickich takich jak Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ustawę popierają również m.in.: Sieć Małych i Średnich Publicznych Uczelni Akademickich, Regionalna Konferencja Rektorów Uczelni Akademickich, Parlament Studentów Rzeczypospolitej Polskiej i Krajowa Reprezentacja Doktorantów.

Jakie najważniejsze postulaty środowiska wprowadzono do ustawy?

---

POSTULAT NR 1. Demokratyzacja uczelni

---

ZREALIZOWANO!

Celem ustawy jest profesjonalizacja zarządzania uczelniami oraz utrzymanie tradycji wolności akademickiej. W takim duchu tworzona była Konstytucja dla Nauki – z poszanowaniem zróżnicowanych opinii całego środowiska akademickiego, które w ciągu dwóch lat współtworzyło reformę poprzez debaty i dyskusje oraz wybór najkorzystniejszych rozwiązań z wielu propozycji.  

Senat i rektor, kluczowe organy decyzyjne uczelni, będą obsadzane na podstawie demokratycznych wyborów. Rektora będzie wybierać wyłącznie kolegium elektorów spośród kandydatów zgłoszonych przez radę uczelni. Wszyscy członkowie rady uczelni – nowego organu przewidzianego w Konstytucji dla nauki – będą wybierani przez pochodzący z demokratycznych wyborów senat uczelni. Jednocześnie przewodniczący samorządu studenckiego ma zagwarantowane w radzie jedno miejsce.

---

POSTULAT NR 2. Autonomia uczelni

---

ZREALIZOWANO!

Od początku resort nauki podkreśla, że to autonomia uczelni jest kluczowa dla uwolnienia potencjału polskiej nauki. To uczelnie wiedzą najlepiej, jak powinny być zarządzane, aby osiągnąć sukces. Reforma zwiększa autonomię organizacyjną uczelni – ustawa nakreśla jedynie ramy ustroju, wskazując najważniejsze organy uczelni. To wspólnota uczelni zdecyduje, jak zapełnić je treścią.

Uczelnia będzie miała o wiele większą swobodę w wydatkowaniu środków publicznych ze względu na nowe zasady finansowania oparte na subwencji naukowo-dydaktycznej. Poszerzona zostanie autonomia programowa. Nowy model kształcenia doktorantów nie będzie obwarowany zbędnymi przepisami wykonawczymi. Jednocześnie samorząd doktorantów będzie uczestniczył w tworzeniu regulaminów szkół doktorskich.

Powołanie rad uczelni jest warunkiem poprawy jakości zarządzania na uczelniach. W strukturze uczelni potrzebne jest gremium, które zapewni otwartość na otoczenie społeczno-gospodarcze. Rady nie są pomysłem oryginalnym – w toku prac na nowym ustrojem uczelni inspirowano się rozwiązaniami z Niemiec, Wielkiej Brytanii i z krajów nordyckich. Uczelniane rady w Uniwersytecie w Heidelbergu czy Uniwersytecie Technicznym w Monachium decydują o strategii czy programie rozwoju uczelni oraz same dokonują wyboru odpowiednika rektora, tj. prezydenta. Jeszcze większe kompetencje mają rady na duńskich uniwersytetach, w których na mocy ustawy rady odpowiadają za planowanie strategiczne, nadzór nad sprawami finansowymi oraz powoływanie i odwoływanie rektora.

Wzorców zachodnich nie kopiujemy jednak bezrefleksyjnie – nie przyznaliśmy radom uczelni tak szerokich kompetencji, jak to ma miejsce na Zachodzie. Dążymy do pogodzenia potrzeby powołania rady z bezcenną polską tradycją wolności akademickiej. To senat będzie powoływać i odwoływać wszystkich członków rady, także tych spoza uczelni. W żadnym momencie w proces wyboru nie będzie zaangażowany minister. Co więcej, projekt wprost wyklucza możliwość łączenia członkostwa w radzie z zatrudnieniem w administracji publicznej, zarówno rządowej, jak i samorządowej.

---

POSTULAT NR 3. Utrzymanie struktury wydziałowej

---

ZREALIZOWANO!

Ministerstwo nie chce ingerować w wewnętrzną strukturę uczelni. Ustawa nie przewiduje likwidacji wydziałów, ani zamykania kierunków. Takie hasła są nietrafione, a mają służyć budowania poczucia strachu wśród studentów – o kierunki na których studiują, a wśród pracowników – o ich pracę. Ustawa daje uczelniom elastyczność w tworzeniu struktur, nie narzuca uczelni jednego słusznego rozwiązania. To od niej samej zależy, jak rozwiąże kwestie prowadzenia kierunków, czy nadawania stopni naukowych.

Z poziomu ustawy są regulowane najważniejsze organy uczelni tj. senat, rada uczelni, rektor oraz kolegium elektorów.

Jednym z głównych założeń reformy jest przeniesienie na szczebel uczelni uprawnień do nadawania stopni i prowadzenia studiów. Obecnie uczelnia, zamiast być sterowną organizacją, jest w rzeczywistości federacją wydziałów i zarazem podmiotów kluczowych uprawnień, nierzadko konkurujących między sobą. Skutkuje to częściowym marnowaniem potencjału naukowego, tworzeniem barier dla interdyscyplinarnych badań naukowych i niewykorzystywaniem w adekwatnym stopniu infrastruktury badawczej i dydaktycznej. Ale to nie oznacza, że Konstytucja dla Nauki zakłada „likwidację wydziałów”. To uczelnia zdecyduje, jak strukturę organizacyjną sobie na nowo ułożyć. To senat w statucie określi typy jednostek organizacyjnych w danej uczelni, takie jak wydziały, instytuty, katedry, zakłady, centra czy kolegia. Zakładamy, że w większości uczelni wydziały pozostaną zasadniczym elementem tej struktury. Wskazanym w statucie organem do nadawania stopni może być np. rada wydziału. Pozostawienie uczelniom swobody w tym zakresie jest jednym z kluczowych założeń ustawy mających na celu poszerzenie autonomii organizacyjnej uczelni. Postulat protestujących oznacza natomiast ograniczenie autonomii uczelni względem propozycji w projekcie ustawy.

---

POSTULAT NR 4. Uczelnia bez polityków

---

ZREALIZOWANO!

Wolność badań naukowych jest jedną z nadrzędnych wartości, do której odwołuje się Konstytucja dla Nauki, a zabezpieczenie uczelni przed ingerencjami politycznymi było jedną z kluczowych przesłanek towarzyszących pracom nad założeniami nowego ustroju uczelni. To właśnie dlatego minister nie będzie miał żadnego wpływu na obsadzanie stanowisk w uczelniach, w tym w radach uczelni (a więc inaczej niż np. w uczelniach niemieckich, w których skład rady jest częściowo zatwierdzany przez władze danego landu). Już w pierwszym projekcie ustawy zakładaliśmy wyłączenie z możliwości kandydowania do rady osób zatrudnionych w administracji rządowej. Podczas prac komisji sejmowej przyjęta została poprawka, która wyłączyła z możliwości członkostwa w radzie także pracowników samorządów lokalnych.

---

POSTULAT NR 5. Gwarancja transparentności

---

ZREALIZOWANO!

Konstytucja dla Nauki zwiększa przejrzystość funkcjonowania systemu szkolnictwa wyższego i nauki, m.in. w zakresie postępowań awansowych. Istotną zmianą projakościową jest pełna jawność rozpraw doktorskich. Jawne będą także recenzje prac dyplomowych studentów.

W konkursach na stanowiska nauczycieli akademickich konieczne będzie sporządzenie pisemnej i jawnej informacji uzasadniającej wybór kandydata.

W ustawie wprowadzono kary finansowe dla uczelni, które nie przestrzegają wymogów związanych z transparentnością.

Zarówno Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (organ władzy publicznej), jak i polskie uczelnie (podmioty wykonujące zadania publiczne) podlegają przepisom ustawy o dostępie do informacji publicznej. Prawodawca zagwarantował każdemu prawo dostępu do informacji publicznej, nakładając równocześnie szereg obowiązków na określone podmioty dysponujące taką informacją. Zgodnie z Art. 2 przywołanej ustawy, od osoby wykonującej prawo do informacji publicznej nie wolno żądać wykazania interesu prawnego lub faktycznego. Trzeba zatem podkreślić, że przepisy powszechnie obowiązujące od dawna szczegółowo regulują tę kwestię, a zobowiązane podmioty wypełniają w tym zakresie swoje obowiązki. Uczelnie są również objęte tymi wymaganiami.

---

POSTULAT NR 6. Zwiększenie finansowania

---

Stały mechanizm wzrostu finansowego!

Rządowy projekt przewiduje, że uczelnie publiczne otrzymają dodatkowo 3 mld zł w obligacjach skarbu państwa, które trafią do uczelni w całej Polsce. Będzie to znaczący zastrzyk finansowy, które uczelnie przeznaczą na inwestycje.

Przyszłoroczny budżet przeznaczony na szkolnictwo wyższe zostanie ponadto zwiększony o 700 mln złotych. Po wejściu w życie ustawy środki finansowe będą waloryzowane co roku w całości, a uwzględnienie nowych reguł waloryzacyjnych spowoduje, że w dziesięcioletniej perspektywie do systemu nauki i szkolnictwa wyższego trafi dodatkowo 47,5 mld zł.

---

POSTULAT NR 7. Zapewnienie godnych warunków socjalnych

---

ZREALIZOWANO!

Wsparcie socjalne jest bardzo ważnym elementem Konstytucji dla Nauki. Utrzymano dobrze funkcjonujące dotychczasowe elementy systemu socjalnego, i różne inne formy pomocy finansowej dla studentów – stypendia socjalne, stypendia rektora, czy tez stypendia dla osób niepełnosprawnych.

Konstytucja dla Nauki wprowadza powszechny system stypendialny dla doktorantów. Każdy doktorant w szkole doktorskiej otrzyma na początku stypendium doktoranckie w wysokości 2 350 zł, a po ocenie śródokresowej – 3 632 zł. Z tej kwoty potrącane będą tylko składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe i wypadkowe. Oprócz tego doktoranci będą mogli, tak jak dotychczas, ubiegać się o środki z grantu, stypendia samorządowe, czy kredyty studenckie. Najwybitniejszym doktorantom minister będzie mógł przyznać stypendium dla wybitnych młodych naukowców. Doktoranci, którzy zostali rodzicami, będą mogli zawiesić kształcenie, utrzymując prawo do stypendium doktoranckiego. Doktoranci niepełnosprawni otrzymają zwiększone stypendium. System stypendialny dla doktorantów jest to najbardziej kosztowny element całej reformy, który jest możliwy do realizacji dzięki zapewnieniu w projekcie ustawy stałego wzrostu nakładów na naukę.

Konstytucja dla Nauki wprowadza nowy mechanizm chroniący studentów przed podbieraniem przez uczelnie nieuzasadnionych opłat. Uczelnia będzie musiała ustalać wysokość wszelkich opłat na cały okres studiów. Jeśli w międzyczasie nałoży na studenta dodatkowe opłaty, będzie mogła być ukarana przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego karą pieniężną w wysokości do 50 tys. złotych.

---

POSTULAT NR 8. Wzmocnienie praw pracowniczych

---

ZREALIZOWANO!

Reforma utrzymuje gwarancje wszystkich dotychczasowy przywilejów pracowników, a przy okazji wzmacnia ich prawa. Wsparcie ścieżek kariery młodych badaczy i dydaktyków – to jeden z ważniejszych celów Konstytucji dla Nauki. Projektowane rozporządzenie do reformy ma za zadanie dać nauczycielom akademickim gwarancję wzrostu wynagrodzenia minimalnego. Minimalne wynagrodzenie adiunktów ze stopniem doktora wzrośnie o 860 złotych. Dużą różnicę w portfelu odczują także osoby zatrudnione na stanowiskach asystenta, wykładowcy, lektora i instruktora. Dotychczas ich minimalna pensja kształtowała się na poziomie ok. 2400 złotych. Po zmianach będzie to ponad 3200 złotych – o ok. 800 zł więcej niż obecnie.

Reforma dostrzega kluczową rolę dydaktyków odpowiedzialnych za jakość kształcenia na studiach wyższych. To właśnie z myślą o nich w ramach reformy proponuje się utworzenie nowej ścieżki kariery dla wybitnych dydaktyków, odpowiadających za kształcenie przyszłych kadr intelektualnych Polski. To oni bowiem kształcąc studentów – zapewniają gospodarce i rynkowi pracy najlepsze kadry. Dlatego też Konstytucja dla Nauki oprócz wynagrodzenia zwiększa również możliwości zawodowe nauczycieli akademickich. Tworzy nową ścieżkę kariery przeznaczoną specjalnie dla dydaktyków.

Wśród zmian proponowanych przez ustawę o nauce i szkolnictwie wyższym znalazł się bardzo istotny pakiet dotyczący habilitacji. Obecnie dużym problemem jest późny wiek uzyskiwania habilitacji będącej przepustką do pełnej samodzielności naukowej, promowania doktorów i recenzowania rozpraw doktorskich. Reforma znosi obowiązek uzyskiwania habilitacji.

Reforma zachowuje też obecnie obowiązujące rozwiązanie dotyczące nagrody jubileuszowej, które zakłada prawo do nagrody m.in. w wysokości 100% wynagrodzenia miesięcznego za 25 lat pracy.

Modyfikacji uległo uprawnienie do korzystania z urlopu dla poratowania zdrowia. Zgodnie z projektem prawo do płatnego urlopu dla poratowania zdrowia będzie przysługiwało nauczycielowi akademickiemu, który przepracował w uczelni w pełnym wymiarze czasu pracy co najmniej 10 lat, a nie jak dotychczas 15 lat.

---

POSTULAT NR 9. Gwarancji publikowania w języku polskim

---

ZREALIZOWANO!

Projekt ustawy w żadnej mierze nie stanowi zagrożenia dla możliwości prowadzenia i publikowania badań w języku polskim w jakiejkolwiek dziedzinie. MNiSW zna obawy z tym związane – są one jednak nieuzasadnione i wynikają z nieporozumień wokół charakteru planowanego wykazu czasopism naukowych, który w swej istotnej części będzie oparty na międzynarodowych bazach czasopism. Międzynarodowe bazy bibliograficzne nie są wykazem czasopism obcojęzycznych, a język publikacji nie stanowi kryterium decydującego o uwzględnieniu w takiej bazie. Już obecnie w międzynarodowych bazach zindeksowanych jest kilkaset polskich czasopism (np. „Język Polski”, „Filozofia Nauki”, „Przegląd Strategiczny”).

Ministerialny wykaz czasopism obejmie także nawet 500 czasopism, które nie znajdują się jeszcze w bazach międzynarodowych, ale staną się beneficjentami programu „Wsparcie dla czasopism naukowych”. W komunikacie o tym konkursie minister będzie określał minimalną liczbę czasopism związanych z poszczególnymi dziedzinami nauki, m.in. po to, aby zapewnić periodykom humanistycznym i społecznym, relatywnie słabiej reprezentowanym w międzynarodowych bazach, odpowiedni udział wśród laureatów konkursu.

Z drugiej strony polska humanistyka w większym stopniu niż to ma miejsce obecnie powinna uczestniczyć w międzynarodowym dyskursie naukowym. W interesie Polski leży, aby wyniki polskich badań i analiz, zwłaszcza badań nad kulturą i historią naszego kraju, były bardziej widoczne dla międzynarodowej społeczności badaczy, m.in. w kontekście zdarzających się przypadków niezrozumienia naszej historii i deprecjonowania polskiej kultury za granicą. Ta potrzeba nie uderza jednak w możliwość publikowania w języku polskim, w którym zapewne powstawać będzie większość artykułów naukowych i monografii polskich humanistów. Program wsparcia finansowego dla czasopism umożliwi dynamiczny rozwój czasopism humanistycznych i społecznych.

---

POSTULAT NR 10. Sprzeciw wobec centralizacji

---

ZREALIZOWANO!

Rozwój zrównoważony terytorialnie to jeden z filarów, na którym budowana jest Konstytucja dla Nauki. Ustawa przewiduje konkretne rozwiązania dedykowane akademickim uczelniom regionalnym, ulokowanych w średnich i mniejszych ośrodkach akademickich. Wskazać tu należy m.in. na specjalny program „Regionalna inicjatywa doskonałości” dedykowany wzmocnieniu potencjału naukowego w dyscyplinach, w których działalność naukowa w danej uczelni akademickiej jest prowadzona na szczególnie wysokim poziomie. Wyłączone będą z niego największe uczelnie aspirujące do statusu uczelni badawczej. Program będzie realizowany z podziałem na regiony, co jeszcze bardziej zwiększy szanse ośrodków pozametropolitarnych. Inną propozycją jest formuła federacji, dzięki której uczelnie będą mogły łączyć swój potencjał naukowy.

Ministerstwo było w ramach konsultacji ze środowiskiem akademickim otwarte na opinie przedstawicieli uczelni ze średnich i mniejszych ośrodków. W wyniku konsultacji społecznych wycofano się z niektórych rozwiązań, które przedstawiciele tzw. regionalnych uczelni akademickich uznali za zbyt dotkliwe dla możliwości ich sprawnego funkcjonowania, w tym m.in. pozbawienia  jednostek podstawowych posiadających kategorię naukową C uprawnień do nadawania stopnia doktora. Obniżono też z A do B+ kategorię naukową wymaganą do uzyskania uprawnień habilitacyjnych oraz pełnej autonomii do prowadzenia studiów.

Konstytucja dla nauki zawiera szereg rozwiązań, które wzmacniają pozycję uczelni zawodowych, bardzo istotnych dla rozwoju lokalnych społeczności. Wśród nich wymienić należy: zastrzeżoną dla uczelni zawodowych możliwość prowadzenia kształcenia specjalistycznego, umożliwiającego uzyskanie kwalifikacji pełnej na poziomie 5. Polskiej Ramy Kwalifikacji; możliwość uzyskania pełnej autonomii programowej przez najlepsze uczelnie zawodowe, które uzyskają pozytywny wynik kompleksowej oceny jakości kształcenia; dedykowany publicznym uczelniom zawodowym strumień finansowy („Dydaktyczna inicjatywa doskonałości”); rozwiązania ułatwiające prowadzenie kształcenie na profilu praktycznym z udziałem praktyków z biznesu.

W Konstytucji dla Nauki pogodzone są ze sobą dwa zasadnicze cele: rozwój zrównoważony terytorialnie oraz potrzeba funkcjonalnego wyłonienia uniwersytetów badawczych, które będą w stanie skutecznie konkurować z najlepszymi uczelniami w Europie i na świecie. Realizacja tych dwóch celów jest możliwa dzięki zagwarantowanemu w ustawie stałemu wzrostowi nakładów na naukę.

---

POSTULAT NR 11. Zmiany art. 124 p. 5

---

Projekt ustawy będzie złagodzony w tym zakresie 

W obecnym projekcie reformy zakłada się, że po orzeczeniu kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności umowa o pracę nauczyciela akademickiego wygasa i nie może być on pracownikiem uczelni. Zawód nauczyciela akademickiego jest zawodem zaufania społecznego, a nauczyciele akademiccy odgrywają istotną rolę w kształtowaniu młodego pokolenia. Zatem ich postawa i zachowanie nie powinny budzić wątpliwości, także w zakresie zasad godności zawodu.

Jednak w związku z tym, że różne środowiska akademickie – podobnie jak protestujący – zwracają uwagę  na surowość tego przepisu, resort nauki planuje podjąć tę kwestię w ramach II czytania w Sejmie i zawęzić ten przepis.