Rok 2021 to Międzynarodowy Rok Jaskiń i Krasu. Z tej okazji sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika przygotowuje serię webinariów. Gościem pierwszego z nich jest speleolog dr hab. Michał Gradziński, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

CO JEST JESZCZE W JASKINIACH DO ZBADANIA?

"Jaskinie są bardzo dobrym archiwum, repozytorium danych o przeszłości" - mówi w rozmowie z PAP prof. Gradziński pytany, co naukowców fascynuje w jaskiniach.

Tłumaczy, że jaskinie są choćby ważnym źródłem danych w badaniach dotyczących paleoklimatu. Stosunkowo łatwe do datowania są np. niektóre nacieki jaskiniowe. A ponieważ krystalizują one stosunkowo powoli i w miarę równomiernie - rzędu centymetrów na setki czy tysiące lat - można w nich odnaleźć informacje o tym, jak zmieniały się w danym miejscu warunki w przeszłości. W ten sposób badać można trendy, jeśli chodzi o temperaturę, wegetację czy cyrkulację mas atmosferycznych. "To badania, które w ostatnich latach dość mocno się rozwijają" - komentuje badacz. I dodaje, że jeśli pozna się mechanizmy zmian klimatu w przeszłości, można bardziej precyzyjnie prognozować, jak klimat będzie się zmieniał w przyszłości.

Kolejnym trendem w nauce o jaskiniach są badania szczątków fauny w jaskiniowych osadach. "Dawniej zwracano uwagę tylko na kości dużych zwierząt, a teraz okazuje się, że nie mniej ciekawym materiałem do badań są kości drobnych kręgowców" - mówi i dodaje, że z kości można wyekstrahować kopalne DNA żyjących w przeszłości organizmów.

"W jaskiniach jest stała temperatura, która sprzyja zachowaniu się DNA. Ono nie ulega tam rozpadowi" - tłumaczy. W jaskiniach chętnie prowadzone są też prace archeologiczne - głównie badania dotyczące paleolitu.

JAK KROPLA DRĄŻY SKAŁĘ

Pytany, jak powstają jaskinie, naukowiec tłumaczy, że najwięcej jaskiń - w tym i te największe - powstają w tzw. procesach krasowych, czyli w procesach rozpuszczania skał. Podatne na rozpuszczanie zaś są m.in. gipsy, sole czy wapienie. O ile gips i sól po prostu rozpuszczają się w wodzie, to w przypadku węglanu wapnia - budulca wapieni dochodzi już do reakcji chemicznej, do której niezbędna jest woda. A tempo tej reakcji zależy od tego, ile dwutlenku węgla jest rozpuszczone w wodzie.

"Coraz większe stężenie dwutlenku węgla w atmosferze na pewno będzie miało wpływ na większe tempo rozpuszczania skał węglanowych"- mówi prof. Gradziński. To jednak wcale nie znaczy, że jaskinie będą powstawać w sposób zauważalny dla człowieka. Jeśli założymy, że jaskinia - zgodnie z definicją - to przestrzeń dostępna dla człowieka, a więc ma rozmiar co najmniej kilkudziesięciu cm, to powstawanie jaskiń krasowych trwa tysiące lat" - mówi speleolog.

JASKINIE W POLSCE

W Polsce największe jaskinie krasowe są w Tatrach. Jaskinie te nie tylko są duże i głębokie, ale również często - ciągle aktywne: w niektórych z nich płyną więc strumienie, które dalej wypłukują skałę. Proces powstawania jaskiń wcale nie jest więc tam jeszcze zakończony.

Jaskinie krasowe istnieją też na wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, ale one czasy swojej świetności mają już dawno za sobą. Pozostały tam jedynie fragmenty starych, dużych jaskiń. "Niedługo - oczywiście licząc w skali geologicznej - erozja powierzchniowa całkiem je zniszczy" - mówi prof. Gradziński. I tłumaczy, że okna skalne, które można podziwiać w Ojcowie, to właśnie ślad po dawnej jaskini, którą rozcięła erozja powierzchniowa.

Również w Górach Świętokrzyskich i Sudetach mamy do czynienia z jaskiniami krasowymi. Należy do nich choćby Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie, która jest najdłuższą poza Tatrami jaskinią w Polsce.

"A w Niecce Nidziańskiej jest jedyny w Polsce obszar, gdzie mamy jaskinie w skałach gipsowych" - wymienia speleolog.

Z kolei w tzw. Karpatach zewnętrznych (w geograficznej terminologii Beskidach) - mamy do czynienia już nie z jaskiniami krasowymi, ale z jaskiniami innego typu: grawitacyjnymi. Tego typu jaskinie powstają na skutek niestabilności stoków, rozszerzania istniejących wcześniej pęknięć w skałach, przemieszczeń w ruchach masowych. "Niektóre z tych jaskiń są długie i głębokie, mierzą ponad 1 km" - mówi naukowiec.

Poza jaskiniami krasowymi i grawitacyjnymi, na świecie istnieją też jaskinie, które powstają razem ze skałą. To m.in. kanały w płynącej i stygnącej lawie - z takimi jaskiniami mamy do czynienia choćby na Hawajach. Do jaskiń wzrastających wraz ze skałą należą także podwodne jaskinie w rafach koralowych.

Pytany, czy wszystkie jaskinie na świecie zostały już odkryte, stanowczo zaprzecza. Dodaje, że sporo nieznanych jeszcze światu jaskiń jest choćby w Chinach. "Ale w bliższych nam częściach świata te łatwe do odkrycia jaskinie raczej już się skończyły" - podsumowuje.

Wykład prof. Gradzińskiego "Czym są jaskinie i dlaczego są interesujące" w ramach SPELEO-WEBINARIUM można będzie obejrzeć w środę 27 stycznia o godzinie 19 na YouTube. Szczegóły na stronie http://speleo.ptpk.org

PAP – Nauka w Polsce, Ludwika Tomala