Profilaktyka uzależnień w podstawie programowej

Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania określa w drodze rozporządzenia podstawę programową kształcenia ogólnego. Podstawa programowa definiuje obowiązkowe cele i treści nauczania, w tym umiejętności  opisane w formie ogólnych i szczegółowych wymagań dotyczących wiedzy i umiejętności,  które powinien posiadać uczeń po zakończeniu określonego etapu edukacyjnego oraz zadania wychowawcze szkoły, uwzględniane  w programach wychowania przedszkolnego oraz w programach nauczania.

Edukacja zdrowotna w polskim systemie oświaty jest realizowana na każdym etapie edukacyjnym zgodnie z obowiązującą, począwszy od 1 września 2009 r., podstawą programową określoną w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 r. w sprawie wychowania przedszkolnego oraz  kształcenia ogólnego  w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. nr 4, poz. 17), które zostało zastąpione rozporządzeniem z 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. poz. 977). W dokumencie zostały  uwzględnione również treści nauczania dotyczące przeciwdziałania uzależnieniom.

Preambuła podstawy programowej stanowi, że ważnym zadaniem szkoły jest edukacja zdrowotna, której celem jest rozwijanie u uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu. Obszar edukacyjny Edukacja społeczna na I etapie edukacyjnym kładzie nacisk na wychowanie do zgodnego współdziałania z rówieśnikami i dorosłymi, w tym  umiejętność odróżniania, tego co jest dobre od tego, co złe w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi. Na II etapie edukacyjnym w ramach przedmiotu przyroda uczeń pozna czynniki, które pozytywnie i negatywnie wpływają na jego samopoczucie w szkole oraz w domu i będzie potrafił zaproponować sposoby eliminowania czynników negatywnych. Będzie potrafił również wyjaśnić, na czym polega negatywny wpływ alkoholu, nikotyny i substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka, a ponadto podać propozycje asertywnych zachowań w przypadku presji otoczenia oraz wymienić zasady zdrowego stylu życia.  Przedmiot wychowanie do życia w rodzinie na II etapie edukacyjnym podkreśla podstawowe funkcje rodziny z podkreśleniem miejsca dziecka w rodzinie, znaczenie przekazu wartości  tradycji w rodzinie, wspólnego świętowania oraz spędzania wolnego czasu. Kładzie nacisk również na kształtowanie postaw asertywnych oraz odpowiedzialności za własny rozwój. Uczeń uzyska ponadto informacje na temat instytucji działających na rzecz dziecka i rodziny. Etyka na tym etapie edukacyjnym ma na celu przygotowanie uczniów do rozpoznawania swoich obowiązków wobec najbliższego otoczenia, rodziny i szkoły, podstawowych wartości i dokonywania właściwej ich hierarchizacji oraz dostrzeganie różnorodności postaw i zachowań ludzi, w tym wyrażanie opinii i wartościowanie zjawisk społecznych na poziomie społeczności szkolnej i społeczności lokalnej. Podstawa programowa przedmiotu wiedza o społeczeństwie na III etapie edukacyjnym  ma przygotować ucznia do rozpoznawania problemów najbliższego otoczenia i szukania ich rozwiązań. Powinien on też umieć wyjaśnić na przykładach znaczenie podstawowych norm współżycia między ludźmi, w tym wzajemności, odpowiedzialności i zaufania. Biologia na III etapie edukacyjnym zwraca uwagę na negatywny wpływ na zdrowie człowieka substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol, narkotyki i środki dopingujące) oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków. W ramach wychowania fizycznego na tym etapie edukacyjnym kształtowane są umiejętności osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu i bezpieczeństwu. Uczeń zatem powinien umieć wymienić czynniki, które wpływają pozytywnie i negatywnie na zdrowie i samopoczucie, zachowania sprzyjające i zagrażające zdrowiu, omówić sposoby redukowania nadmiernego stresu i radzenia sobie z nim w sposób konstruktywny oraz wskazać szkody zdrowotne i społeczne związane z paleniem tytoniu, nadużywaniem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych. Natomiast przedmiot wychowanie do życia w rodzinie podkreśla rolę autorytetów w życiu człowieka, co ma szczególne znaczenie w procesie hierarchizacji wartości oraz kształtowania postaw społecznych młodego pokolenia. Na lekcjach etyki gimnazjaliści uzyskają informacje na temat poradnictwa młodzieżowego i rodzinnego w Polsce. Podstawa programowa wiedzy o społeczeństwie na IV etapie edukacyjnym zapozna ucznia z podstawowymi prawami człowieka oraz z przypadkami ich naruszania.  Podstawa programowa wychowania fizycznego tym etapie edukacyjnym wyjaśnia, na czym polega dbałość o zdrowie w okresie młodości i wczesnej dorosłości, co oznacza odpowiedzialność za zdrowie własne i innych ludzi, omawia konstruktywne, optymistyczne sposoby wyjaśniania trudnych zdarzeń i przeformułowania myśli negatywnych na pozytywne. Pozwala też zrozumieć, na czym polega praca nad sobą dla zwiększenia wiary w siebie. Wychowanie do życia w rodzinie – podobnie jak na III etapie edukacyjnym – dostarcza informacji na temat poradnictwa młodzieżowego i rodzinnego w Polsce.

Szkolny program wychowawczy i program profilaktyki

Działalność edukacyjna szkoły jest określona przez:

1. szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględniając wymiar wychowawczy, obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego;
2. program wychowawczy szkoły obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym;
3. program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym.

Szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki, tworzą spójną całość i muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela.

Aby skutecznie realizować wychowawcze cele szkoły potrzebne są odpowiednie strategie wychowawcze i właściwe dla nich instrumenty.

Zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r., Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) każda szkoła posiada własny program wychowawczy i program profilaktyki. Takie rozwiązanie systemowe pozwala na dostosowanie działań podejmowanych przez całą społeczność szkolną do potrzeb i wymagań konkretnej szkoły.

Zgodnie z art. 54 ust. 2 pkt 1 ww. ustawy uchwalanie programu wychowawczego i programu profilaktyki szkoły jest kompetencją rady rodziców, działającej w porozumieniu z radą pedagogiczną. Program wychowawczy szkoły i program profilaktyki są realizowane przez wszystkie podmioty zaangażowane w życie szkoły.

• Poradnik: „Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki"

Profilaktyka rówieśnicza PAT

Ministerstwo Edukacji Narodowej we współpracy z Komendą Główną Policji, realizuje działania rozwijające profilaktykę rówieśniczą uczniów jako skuteczną formę przeciwdziałania uzależnieniom.
Celem tych działań jest ograniczenie skali występowania zjawisk patologicznych związanych z używaniem substancji psychoaktywnych oraz z przemocą rówieśniczą. Zadanie to jest realizowane poprzez następujące projekty:

1. Ogólnopolski Przystanek Profilaktyka a Ty i Regionalne Przystanki Profilaktyka a Ty;
2. Profilaktyka a Ty/Edukacja;
3. Ogólnopolska Noc Profilaktyki;
4. Multimedialny Pakiet Edukacyjny.

Program Profilaktyka a Ty (PaT) należy do strategii profilaktycznych aktywizujących twórczo młodzież na rzecz własnego rozwoju i pomocy rówieśnikom, którzy przejawiają zachowania problemowe. Jest więc formą profilaktyki uniwersalnej, która - w zależności od potrzeb - obejmuje również dzieci i młodzież z grup podwyższonego ryzyka. Jej istotą jest uruchamianie zasobów i potencjału młodzieży umożliwiających ich rozwój prospołeczny i prozdrowotny.

W 2011 r. z inicjatywy MEN powstał pilotażowy projekt PaT/E, czyli Profilaktyka a Ty/Edukacja. Program przygotowuje dorosłych animatorów profilaktycznych w środowisku lokalnym, którzy także zajmują się tworzeniem nowych grup PaT-owskich. Są to nauczyciele przedmiotu, pedagodzy, psycholodzy, wychowawcy, instruktorzy placówek kultury, a także placówek wychowania pozaszkolnego.

W ramach realizacji Programu, organizowane są także Regionalne Przystanki PaT. Dają one szanse udziału większej liczby młodzieży w spotkaniach przy wykorzystaniu lokalnych zasobów do tworzenia działań profilaktycznych.W programie „Profilaktyka a Ty" uczestniczyło przez 8 lat ponad 100 tysięcy osób. W Polsce przez cały rok działa ponad 70 grup PaT. Ministerstwo Edukacji Narodowej uczestniczy w Przystanku PaT od 2009 r. Akcja „Przystanek PaT” to coroczne, ogólnopolskie spotkanie społeczności PaT z całego kraju promujące modę na życie wolne od uzależnień. Przez sześć dni odbywają się bezpłatne warsztaty artystyczne prowadzone przez zawodowych instruktorów. Młodzież bierze udział m.in. w zajęciach teatralnych, kuglarskich, wokalnych, tanecznych, literackich, recytatorskich, dziennikarskich, radiowych, etnograficznych, charakteryzatorskich i technicznych. W programie przewidziane są również warsztaty profilaktyczne, rozmowy filozoficzne, koncerty oraz spektakle w wykonaniu młodzieżowych grup teatralnych z całej Polski. Jest spotkaniem i głosem młodych w sprawie profilaktyki uzależnień, w którą zaangażowane są lokalne władze oświatowe, samorządowe, Policja i media.

W 2013 r., w ramach zakończenia Roku Bezpiecznej Szkoły odbył się VIII Przystanek PaT w Łodzi. W warsztatach i spotkaniach VIII Przystanku PaT  wzięło udział ponad 2 tys. młodych ludzi z całej Polski.  Uczestniczyli oni w bezpłatnych warsztatach radiowych, telewizyjnych, zajęciach sportowych, teatralnych, tanecznych, literackich, plastycznych oraz biotechnologiczno-chemicznych przygotowanych przez Politechnikę Łódzką, która aktywnie włączyła się w organizację akcji. Każdego dnia odbywały się także warsztaty profilaktyczne. Podczas finału uczestnicy VIII Przystanku PaT zaprezentowali efekty swojej pracy warsztatowej.

Program Unplugged

Ministerstwo Edukacji Narodowej upowszechnia i wspiera realizację Programu Przeciwdziałania Przyjmowaniu Substancji Uzależniających przez Uczniów pn. „Unplugged”.

 „Unplugged” jest programem profilaktyki uniwersalnej adresowanym do uczniów w wieku 12-14 lat, opartym na modelu wszechstronnego wpływu społecznego. Jego celem jest ograniczanie inicjacji używania substancji psychoaktywnych (alkohol, tytoń, narkotyki). Program składa się z 12 lekcji, które koncentrują się na umiejętnościach życiowych, przekonaniach normatywnych i wiedzy o substancjach psychoaktywnych. Realizatorami programu są nauczyciele, którzy przechodzą trzydniowe szkolenie przygotowujące do zajęć z uczniami. W programie przewidziane są także trzy 2-3 godzinne spotkania warsztatowe dla rodziców uczniów uczestniczących w programie.

Program „Unplugged” powstał w ramach międzynarodowego projektu EU-Drug Abuse Prevention, finansowanego ze środków Unii Europejskiej. Autorami programu jest grupa ekspertów z siedmiu krajów UE. W latach 2004-2010 program został wdrożony m.in. w: Belgii, Włoszech, Niemczech, Hiszpanii, Grecji, Austrii, Szwecji, Rumunii, Słowenii, Czechach oraz Libanie. Koordynatorem projektu jest Uniwersytet w Ghent (Belgia).

• Lista certyfikowanych trenerów programu Unpugged

Program Ars, czyli jak dbać o miłość?

Program edukacyjny pn. „ARS, czyli jak dbać o miłość?” autorstwa dr Krzysztofa Wojcieszka, kierowany jest do uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Realizowany jest przez Główny Inspektorat Sanitarny. Program ten jest jednym z komponentów pięcioletniego Projektu pn. „Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnienia od alkoholu i tytoniu i innych środków psychoaktywnych”, współfinansowanego ze środków Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy. Głównym celem Programu jest ograniczenie spożywania alkoholu, tytoniu i innych substancji psychoaktywnych przez młodzież w wieku 15-19 lat, poprzez dostarczenie uczestnikom wiedzy pomocnej w kształtowaniu zdrowego stylu życia, kształtowanie umiejętności, kompetencji i postaw pomocnych w unikaniu używania substancji psychoaktywnych.

Program Szkolna Interwencja Profilaktyczna

Program Szkolna Interwencja Profilaktyczna przygotowuje nauczycieli do właściwego reagowania w sytuacjach kontaktu ucznia ze środkami psychoaktywnymi i podejmowania interwencji z udziałem ucznia i jego rodziców. Jest upowszechniany poprzez sieć 77 instruktorów mających uprawnienia do szkolenia rad pedagogicznych. Program  powinien być realizowany we współpracy z rodzicami. Przeszkolony nauczyciel przekazuje rodzicom ważne informacje na temat kontaktu dziecka z narkotykami i związanych z tym zagrożeń, wspiera ich i zawiera z nimi i z uczniem kontrakt. Kontrakt zobowiązuje ucznia do zaniechania używania środków odurzających, a rodziców i nauczyciela do wspólnego monitorowania postępowania dziecka. Szczegółowy opis programu znajduje się na stronie Wydziału Wychowania i Profilaktyki ORE.