Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie

Zadanie, sfinansowane ze środków budżetowych Prezesa Rady Ministrów, zrealizowała Fundacja Nie Zapomnij o Nas Powstańcach Warszawskich. Autorem krzyża jest artysta rzeźbiarz Marek Moderau.

W 1945 roku, kiedy na Woli powstał Cmentarz Powstańców Warszawy, przy mogile zbiorowej ofiar był umiejscowiony metalowy krzyż. W wyniku przebudowy mogiły w jej miejscu powstał kurhan i wówczas zrezygnowano z obecności krzyża. Teraz po 78 latach, na prośbę i liczne apele środowisk kombatanckich krzyż przywracamy. Na krzyżu umieszczone są 4 tysiące małych krzyży, które symbolizują liczbę zidentyfikowanych ofiar spoczywających na tym cmentarzu. W polskiej tradycji i wierze krzyż to znak ofiary Chrystusa, ale także symbol miłości, solidarności, poświecenia, ofiary ponad wszystko. Ci którzy zostali tutaj pochowani, swoją ofiarą stanowią fundament naszej wolnej Ojczyzny. I temu służy obecność tego krzyża w tym miejscu. Jest on oddaniem hołdu walczącym o wolność, którzy polegli. Możemy dzisiaj zatrzymać się w zadumie i modlitwie przy tym miejscu. – powiedział Wojewoda Mazowiecki, Konstanty Radziwiłł.

Prawie sześciometrowej wysokości krzyż ma w sposób symboliczny uzmysławiać ogromną liczbę spoczywających tu mieszkańców Warszawy. Poprzez formę, proporcje i zastosowany materiał nawiązuje do krzyża przy ul. Górczewskiej 32, usytuowanego w miejscu dokonania mordu i spalenia zwłok mieszkańców Woli. Do krzyża przylega około 4 tys. małych "krzyży indywidualnych" (taka jest w przybliżeniu liczba zidentyfikowanych ofiar, spoczywających na tym cmentarzu). Na wysokości około 4 metrów krzyż ma wypolerowaną powierzchnię, a swoimi proporcjami, nawiązuje do krzyży wojskowych. Pod krzyżem znajduje się granitowa płyta – miejsce na kwiaty i znicze.

Cmentarz Powstańców Warszawy na Woli od chwili założenia w 1945 r. przeszedł wiele modernizacji. Na mogile zbiorowej, gdzie w komorze grobowej umieszczono około 12 ton prochów ponad 50 tysięcy ludzi zamordowanych i spalonych przede wszystkim na Woli, pierwotnie był umiejscowiony metalowy krzyż. Krzyż ten istniał do 1972 roku, do czasu gruntownej przebudowy zbiorowej mogiły. W jej miejscu powstał kurhan przykryty brukiem, na którym posadowiono w 1973 r. pomnik „Polegli Niepokonani” autorstwa prof. Gustawa Zemły. Krzyża na mogile już nie przywrócono.

Wejście do krypty znajdujące się za pomnikiem oznaczono granitową płytą z odlaną z brązu tablicą z napisem: „W tym miejscu spoczywają prochy ponad 50 tysięcy Polaków, cywilnych mieszkańców Warszawy oraz żołnierzy Armii Krajowej, poległych za wolność Ojczyzny zamordowanych przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego w sierpniu i wrześniu 1944 r. 6 VIII 1946 r. złożono tu 117 trumien z prochami osób zamordowanych i spalonych przewiezionych między innymi: z siedziby Gestapo w Al. Szucha, ul. Wolskiej, ul. Górczewskiej, parku Sowińskiego, ze szpitala św. Stanisława (fabryka Franaszka), ul. Moczydło, ul. Młynarskiej.”

W późniejszych dziejach nekropolii należy odnotować prace prowadzone w latach 2012 – 2014. W miejsce zdegradowanych przez upływ czasu nagrobków z piaskowca z motywem Krzyża Grunwaldu, ustawiono granitowe tablice nagrobne z symboliką powstańczą i religijną oraz nazwiskami pochowanych. Wykonano także nową oprawę wejścia na cmentarz od ul. Wolskiej w formie dwóch granitowych pylonów, projektu Marka Moderau. Wyremontowano także chodniki i schody. W 2015 r. w przylegającym do cmentarza Parku Powstańców Warszawy dokonano instalacji wystawy „Zachowajmy ich w pamięci”, powstałej z inicjatywy Muzeum Powstania Warszawskiego. W 2021 wmurowany został kamień węgielny pod budowę Izby Pamięci.