Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie

Na mocy dekretu z 28 listopada 1918 roku, podpisanego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, kobiety w Polsce otrzymały prawa wyborcze. Piłsudski otaczał się silnymi kobietami – działaczkami, bojowniczkami – stąd zapewne miał szacunek do ich poczynań. Prawne upodmiotowienie kobiet było krokiem milowym, wskazywało na ich ważną rolę w społeczeństwie i czyniło w tym względzie Polskę jednym z najbardziej demokratycznych państw ówczesnego świata. Kobiety mogły głosować, mogły zasiadać w sejmie, ich głos i poczynania zaczęły się liczyć. Patriotyzm i walkę o niepodległość wynosiły z domów – gdzie ich rodzice i dziadkowie pielęgnowali historię zrywów powstańczych. Kobiety zaciągały się do Legionów pod męskimi nazwiskami i walczyły na pierwszej linii frontu Wielkiej Wojny, później wzięły także udział w obronie Lwowa.  Nic dziwnego, że z nadejściem wojny polsko-bolszewickiej panie chciały stawić czoła czerwonemu najeźdźcy. Kobiety, owszem, były sanitariuszkami, były instruktorkami oświatowymi, prowadziły obwoźne kawiarenki i gospody żołnierskie – i trudno nie doceniać tego wkładu, ale część z nich chciała również walczyć ramię w ramię z mężczyznami. Taką osobą była Aleksandra Zagórska, działaczka niepodległościowa, która straciła swojego czternastoletniego, jedynego syna, Jurka Bitschana, Orlę Lwowskie, w trakcie wojny polsko-ukraińskiej. Aleksandra Zagórska była twórczynią Ochotniczej Legii Kobiet, jednostki militarnej, powstałej na bazie milicji kobiecej we Lwowie. W kwietniu 1920 r. mianowana naczelniczką Wydziału Ochotniczej Legii Kobiet przy Sekcji Mobilizacyjnej Oddziału I Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie, została podniesiona do stopnia majora. W wojsku dosłużyła się belki podpułkownika.

Adiutantką Zagórskiej była Stanisława Dimitriaki-Paleolog, najpierw sanitariuszka i kurierka, potem żołnierz w walce bezpośredniej. Po zakończeniu II wojny światowej minister w pierwszym rządzie RP na uchodźstwie w Londynie.

Zapewne obie panie z „lwowskich czasów” znały matematyczkę Marię Wittek, od 18. roku życia zaangażowaną bezgranicznie bojowniczkę. Podobno bolszewicy wyznaczyli za nią nagrodę w złocie. Po śmierci narzeczonego – legendarnego pułkownika Leopolda Lisa-Kuli - życie poświęciła walce o wolną Polskę. Maria Wittek jako pierwsza kobieta w historii polskiej wojskowości, w wieku 94 lat (1991 r.), nominowana została na stopień generała brygady

Komendantką II Ochotniczej Legii Kobiet przy Dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego była Wanda Gertz. Tak pisał o niej korespondent „The Times”: „Dowodząca oddziałem kobiet oficer o nazwisku Goersz ma 25 lat i romantyczną karierę wojskową. W latach 1914-1915, przebrana za chłopca, spędziła osiem miesięcy w oddziale artylerii na froncie Galicyjskim pod komendą Piłsudskiego. Jest przystojna i bardzo ładnie się porusza (…)". Rzeczywiście „Obywatelka Kazik”, jak nazywała ją Maria Dąbrowska, swoją karierę wojskową zaczynała w czasach, kiedy kobiety nie mogły być żołnierzami, a te które postanowiły pozostać przy swoim uporze, przywdziewały męskie ubrania, przybierały takież nazwiska, a lawirując przed domagającą się rozebrania do pasa komisją wojskową, szły na pierwszy ogień walki. Po wojnie polsko-bolszewickiej Wanda Gertz była zaufaną współpracownicą Piłsudskiego.

Sanitariuszki. Oczywiste jest, że były tam, gdzie lała się krew – nie tylko na tyłach walk. Były niezastąpione. Częstokroć służbę przepłacając swoim życiem. Jedną z takich ikonicznych postaci jest Teresa Grodzińska. „Pamięć o bohaterskiej sanitariuszce kultywowano przez cały okres międzywojenny, czyniąc z niej symbol najwyższego patriotyzmu i poświęcenia dla ojczyzny” – pisze o niej Iwona Kienzler w książce „Waleczne kobiety 1920 roku”. Grodzińska według relacji świadków zwlekała z odwrotem, skupiając się na pielęgnacji rannych. Jej pogrzeb w rodzinnym Chełmie był demonstracją nastrojów patriotycznych. Pośmiertnie Teresa Grodzińska jako pierwsza kobieta otrzymała medal Virtuti Militari.

Hrabina Maria Tarnowska z książąt Światopełk-Czetwertyńskich już w czasie Wielkiej Wojny zgłosiła się do Czerwonego Krzyża jako ochotniczka-sanitariuszka. W 1919 własnym staraniem, jako wykwalifikowana pielęgniarka, współorganizowała szpital polowy pod patronatem Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża. W 1920 r. otrzymała polecenie zorganizowania polowych szpitali konnych, a jej zasługi zostały docenione Krzyżem Walecznych.

Tym samym odznaczeniem uhonorowana została płocczanka – Marcelina Rościszewska – działaczka patriotyczna, komendantka oddziału Służby Narodowej Kobiet Polskich, pedagog, kobieta, której było „wszędzie pełno” – i przy kopaniu okopów, i przy roznoszeniu amunicji, i przy opiece nad rannymi. Ponoć udało się jej również przeprowadzić bocznymi ścieżkami grupę żołnierzy pod bolszewickim ostrzałem.

Ważne były i te, które zostawały – szyły bieliznę żołnierską, edukowały ochotników analfabetów, organizowały zaplecze. Te, które angażowały się bez miar to zazwyczaj świetnie wykształcone kobiety – prawniczki, artystki, poliglotki. W potwornym tyglu wojny, wśród niezliczonych ofiar – bohaterskie kobiety giną również w pamięci narodu.

 

Opracowanie:

Joanna Niedbałowska-Hynek

 

Konsultacja:

Jarosław Stryjek – Archiwum Akt Nowych

 

Współpraca:

Muzeum Historii Polski

Archiwum Akt Nowych w Warszawie

 

Projekt Wojewody Mazowieckiego: „Pamiętamy! – 100-lecie Bitwy Warszawskiej”

Sfinansowano ze środków Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022

Źródła:
- 1920.muzhp.pl („Ilustrowany Kuryer Wojenny” - wiadomości z dzienników i komentarze)
- dzieje.pl („Waleczne kobiety 1920 roku” Iwona Kienzler)
- 1920.gov.pl
- niepodlegla.gov.pl („Sto lat praw wyborczych Polek” Kamila Dzmira-Zarzycka)
- www.ipsb.nina.gov.pl (biogramy postaci)
- wielkahistoia.pl (sylwetka Teresy Godzińskiej/ Iwona Kienzler, „Likwidacja Ochotniczej legii Kobiet/ Iwona Kienzler)
- pck.malopolska.pl („Hrabina Maria Tarnowska-Wiceprezes Polskiego Czerwonego Krzyża” Małgorzata Pyka)
- klubjagiellonski.pl („Do czynu, ofiarne kobiety polskie! – ich udział w Bitwie Warszawskiej 1920” Katarzyna Jóźwik)