Gdzie szukać początków ekonomii społecznej i solidarnej? Tradycje i wartości, do których się odwołuje, kształtowały się w Polsce jeszcze przed odzyskaniem niepodległości. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj ruch spółdzielczy, który nierzadko był jedyną alternatywą pozwalającą zaspokajać chociaż w podstawowym zakresie potrzeby całych grup społecznych wykluczonych ekonomicznie. W ruchu spółdzielczym wyeksponowana została także wartość indywidualnej pracy oraz podmiotowego traktowania spółdzielców – niezależnie od zasobów finansowych, którymi dysponowali.

Chociaż obecnie ekonomia społeczna rozwija się w zupełnie innych warunkach, to właśnie podmiotowe podejście do pracowników i koncentrowanie się na oddziaływaniu społecznym znajduje się w centrum zainteresowania podmiotów działających w tym sektorze.

Ekonomia społeczna i solidarna w polityce rządu

Zagadnienia związane z rozwojem ekonomii społecznej zostały uwzględnione m.in. w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju. Wynika to przede wszystkim z faktu, że ekonomia społeczna koncentruje się na potrzebach ludzi, którzy często z przyczyn niezależnych, takich jak niepełnosprawność, choroba psychiczna, wiek, długotrwałe bezrobocie czy ubóstwo, nie mogą w pełni uczestniczyć w życiu społecznym czy zawodowym.

Warto tutaj pamiętać, że zagrożenie wykluczeniem społecznym nie dotyczy tylko jednostek, ale rodzi poważne konsekwencje dla ich rodzin i społeczności, w których funkcjonują. Właśnie dlatego tak ważny jest nacisk na rozwój ekonomii społecznej i solidarnej, która może przeciwdziałać i odwracać negatywne skutki marginalizacji społecznej.

Kompleksowym dokumentem określającym kierunki polityki państwa w tym zakresie jest Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej do 2023 r. Ekonomia solidarności społecznej (KPRES). Dokument ten został przyjęty w styczniu br. Określone zostały w nim cztery najważniejsze obszary, w których ekonomia społeczna odgrywa istotną rolę i z tego względu wymaga skoncentrowanego wsparcia ze strony władz publicznych. Dotyczą one udziału sektora ekonomii społecznej w realizacji usług i zadań publicznych, reintegracyjnego potencjału sektora ekonomii społecznej, zdolności do konkurowania z innymi uczestnikami życia gospodarczego, a także edukacji i promocji. Podkreślono w nim także solidarnościowy wymiar ekonomii społecznej – chodzi przede wszystkim o kompleksowe podejście do potrzeb osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, by umożliwić im pełniejsze uczestnictwo w życiu społecznym i zawodowym.

Czym są PES-y?

To po prostu podmioty ekonomii społecznej, za które uznaje się wiele różnych typów i form działalności mieszczących się zarówno w sektorze spółdzielczym, jak i sektorze pozarządowym. To np. stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie socjalne, spółdzielnie inwalidów i niewidomych, spółdzielnie pracy, podmioty kościelne czy koła gospodyń wiejskich. Do grona PES zalicza się także jednostki odgrywające ważną rolę w reintegracji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, czyli m.in. warsztaty terapii zajęciowej, centa i kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i zakłady pracy chronionej.

Według danych GUS z 2016 r. sektor ekonomii społecznej tworzyło w Polsce ok. 94 tys. podmiotów zatrudniających ponad 340 tys. pracowników.

Reintegracja i zatrudnienie

Reintegracyjny charakter ekonomii społecznej polega na tworzeniu odpowiednich warunków dla osób, które z różnych przyczyn nie mogły w pełni uczestniczyć w życiu społecznym i zawodowym. To jednak nie tylko tworzenie miejsc pracy dopasowanych do indywidualnych potrzeb, ale też podmiotowe podejście do pracowników, włączanie ich w procesy decyzyjne, a także odbudowa ich zdolności do odgrywania różnych ról społecznych.

Najwyraźniej reintegracyjny i prozatrudnieniowy charakter ekonomii społecznej widać w grupie podmiotów korzystających ze wsparcia związanego z zatrudnianiem osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, np. osób niepełnosprawnych, bezrobotnych, ubogich, opuszczających pieczę zastępczą. Na szczególną uwagę zasługują tu przedsiębiorstwa społeczne.

Przedsiębiorstwa społeczne – czyli co? Taki status mogą uzyskać organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne i podmioty kościelne spełniające określone warunki dotyczące m.in. przeznaczania całości zysków na działalność społeczną lub reintegrację społeczną i zawodową pracowników, zatrudniają co najmniej 30 proc. pracowników z grup zagrożonych wykluczeniem i są zarządzane w sposób partycypacyjny.

Na początku 2019 r. na prowadzonej przez MRPiPS liście znajdowało się ponad 950 takich podmiotów zatrudniających niemal 7,5 tys. pracowników, w tym ponad 1,8 tys. niepełnosprawnych (24 proc.). Przedsiębiorstwa te zatrudniały również wiele innych osób zagrożonych wykluczeniem, np. bezrobotnych, chorych psychicznie, seniorów. Dzisiaj na liście PS zarejestrowanych jest już ponad 1000 podmiotów.

Inną ważną grupą podmiotów ekonomii społecznej tworzących sprzyjające warunki pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym są spółdzielnie socjalne, spółdzielnie prazy oraz spółdzielnie inwalidów i niewidomych. Według stanu na koniec 2017 r. były one miejscem pracy dla blisko 35 tys. pracowników, z których 16,5 tys. to pracownicy z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym.

Do tego dochodzą instytucje i podmioty koncentrujące się na reintegracji społecznej i zawodowej poprzedzającej podjęcie pracy. To przede wszystkim centra i kluby integracji społecznej. W 2017 r. działało ich blisko 400. Dzięki nim z oferty obejmującej zarówno wsparcie pozwalające na pełniejsze uczestnictwo w życiu społecznym, jak i na podjęcie zatrudnienia, skorzystało ok. 24,5 tys. osób.

Wsparcie ekonomii społecznej

System wsparcia ekonomii społecznej obejmuje trzy główne płaszczyzny.

Pierwsza z nich to sfera koordynacji polityk krajowych i regionalnych. Tutaj główną rolę pełni Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Poza odpowiednim ulokowaniem problematyki w krajowych dokumentach strategicznych i programowych, zawiera on również wsparcie i koordynację działań prowadzonych na szczeblu regionalnym. Wsparciem dla MRPiPS w tym zakresie jest Krajowy Komitet Rozwoju Ekonomii Społecznej, w którym reprezentowani są przedstawiciele sektora ekonomii społecznej, urzędów centralnych, administracji samorządowej, partnerów społecznych, instytucji finansowych i świata nauki. Samorządy wojewódzkie odpowiedzialne za koordynację ekonomii społecznej w regionach wspierane są natomiast przez Regionalne Komitety Rozwoju Ekonomii Społecznej.

MRPiPS odgrywa także ważną rolę w drugiej sferze funkcjonowania systemu wsparcia ekonomii społecznej związanej bezpośrednio ze wsparciem tworzenia miejsc pracy w przedsiębiorstwach społecznych. I tak do zadań Ministra należy w szczególności określanie standardów działania i usług Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES) oraz prowadzenie procesu akredytacji. Co to oznacza? Uzyskanie akredytacji Ministra otwiera dla OWES dostęp do konkursów realizowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych.

Obecnie działa w Polsce ok. 60 takich akredytowanych OWES. Zgodnie ze standardami, dysponują one odpowiednim zapleczem i personelem przygotowanym do kompleksowego wsparcia PES. Usługi świadczone przez OWES obejmują animację lokalną, inkubację dla powstających przedsiębiorstw społecznych i doradztwo biznesowe, dzięki któremu osoby zagrożone wykluczeniem społecznym mogą znaleźć pracę w nowych lub istniejących przedsiębiorstwach społecznych. Dodatkowo OWES występują często w roli rzecznika ekonomii społecznej, wspierając pogłębianie współpracy między podmiotami ekonomii społecznej a jednostkami samorządu terytorialnego. Ważną częścią tego obszaru są też wdrażane przez Bank Gospodarstwa Krajowego preferencyjne instrumenty zwrotne dedykowane PES. W efekcie PES korzystają z ponad 2 tys. pożyczek, które ułatwiają im rozwój, ale też przyczyniają się do stworzenia nowych miejsc pracy.

Trzeci, niemniej ważny obszar systemu wsparcia obejmuje działania związane z upowszechnianiem wiedzy o sektorze ekonomii społecznej, tworzeniem warunków do współpracy i rozwijaniem innowacji. Działania te realizowane są w różnej formule – zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym. Dotyczą one np. podniesienia jakości programowania polityki rozwoju społecznego w gminach i powiatach, włączania zagadnień związanych z ekonomią społeczną w proces edukacji, tworzenie klastrów i sieci współpracy obejmujących PES i podmioty biznesowe.

Certyfikaty dla najbardziej zaangażowanych

W ubiegłym roku po raz pierwszy zorganizowano konkurs dla podmiotów ekonomii społecznej –„Znak Jakości Ekonomii Społecznej i Solidarnej 2018”. To specjalne wyróżnienie dla tych instytucji, które skutecznie łączą działalność ekonomiczną ze społecznym zaangażowaniem.

W ubiegłorocznej, pierwszej edycji konkursu, przyznano łącznie 27 certyfikatów w dwóch kategoriach: „I. Spółdzielnia socjalna osób fizycznych” oraz „II. Przedsięwzięcie PES sfinansowane/współfinansowane ze środków zwrotnych w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego”.  W każdej kategorii wyłoniono po 3 laureatów. Zwycięzcami w swoich kategoriach zostały odpowiednio: Spółdzielnia Socjalna Dębnianka i Wielobranżowa Spółdzielnia Socjalna Arte.

Konkurs „Znak Jakości Ekonomii Społecznej i Solidarnej 2019” zrealizowany został w pięciu kategoriach: I. Debiut roku, II. Najlepszy pracodawca, III. Sukces rynkowy, IV. Przedsięwzięcie PES sfinansowane ze środków zwrotnych EFS, V. Społecznie odpowiedzialny samorząd. Zwycięzcami w poszczególnych kategoriach zostali: Spółdzielnia Socjalna "Kuźnia Talentów" im. Stanisława Staszica, Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych "RAZEM", Fundacja Rozwoju Warmii i Mazur w Iławie, Fundacja Pomocy Rodzinie "Człowiek w potrzebie" i Powiat Tucholski. Certyfikat otrzymało 49 podmiotów w tym 40 podmiotów ekonomii społecznej i 9 jednostek samorządu terytorialnego.

Do 2021 r. wyróżnionych certyfikatem ma zostać kilkaset podmiotów.