W Kodeksie pracy został wprowadzony zakaz dopuszczania do pracy pracownika nietrzeźwego lub będącego pod wpływem tzw. narkotyków.

Nietrzeźwość pracownika może być stwierdzona na dwa sposoby:

1. 1. w razie uzasadnionego podejrzenia, że pracownik stawił się do pracy pod wpływem alkoholu albo pił alkohol w pracy (np. zatacza się) – badanie trzeźwości może przeprowadzić policja (dotyczy to wszystkich pracowników),
   2. w przypadku określonych w przepisach wewnątrzzakładowych kategorii pracowników pracodawca może przeprowadzić samodzielną, prewencyjną kontrolę trzeźwości nawet gdy pracownik nie okazuje oznak bycia pod wpływem alkoholu.

Analogiczne zasady są stosowane do sprawdzania czy pracownik nie jest pod wpływem tzw. narkotyków.

Stan po użyciu alkoholu - zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi od 0,2‰ do 0,5‰ alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dm³.

Stan nietrzeźwości - zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi powyżej 0,5‰ alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu powyżej 0,25 mg alkoholu w 1 dm³.

Środki potocznie nazywane narkotykami w ustawie zostały nazwane „środkami działającymi podobnie do alkoholu”. Ich wykaz został określony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 16 lutego 2023 r. w sprawie badań na obecność alkoholu  lub środków  działających podobnie do alkoholu w organizmie pracownika (Dz.U. z 2023 r. poz. 317).

1. Samodzielna, prewencyjna kontrola trzeźwości pracowników przez pracodawcę

Kontrolą trzeźwości przeprowadzaną samodzielnie pracodawca może objąć takich pracowników, których praca stwarza zagrożenie dla życia i zdrowia pracowników lub innych osób lub dla mienia (jakiegokolwiek, nie tylko mienia pracodawcy). 

Jest to prewencyjna kontrola, tj. taka, która jest przeprowadzana co do zasady wobec pracowników niewykazujących oznak nietrzeźwości. Może ona również być przeprowadzana samodzielnie przez pracodawcę, w przypadku gdy pracownicy objęci tą kontrolą wykazują oznaki nietrzeźwości.

Wprowadzenie kontroli trzeźwości, grupy pracowników objętych taką kontrolą i sposób jej przeprowadzania pracodawca ustala w akcie wewnątrzzakładowym np. regulaminie pracy lub obwieszczeniu.

W ramach tej samodzielnie przeprowadzanej kontroli pracodawca może badać tylko wydychane przez pracownika powietrze. Badanie może przeprowadzić tylko urządzeniem posiadającym ważny certyfikat wzorcowania lub kalibracji.

Czas i częstotliwość przeprowadzania kontroli są określsne w akcie wewnątrzzakładowym. Pracodawca ustals np. czy codziennie będzie badał wszystkich pracowników objętych kontrolą, czy tylko ich część, czy będzie badał pracowników przed dopuszczeniem do pracy, czy również w czasie jej wykonywania.

O wprowadzeniu kontroli pracodawca musi poinformować pracowników co najmniej 2 tygodnie przed rozpoczęciem jej przeprowadzania.

Jeśli kontrola trzeźwości nie wykazuje obecności alkoholu w organizmie pracownika – pracownik zostaje dopuszczany do pracy, a wynik tego badania nie jest nigdzie przechowywany.

W przypadku, gdy kontrola wykazuje, że pracownik jest nietrzeźwy, pracodawca ma obowiązek niedopuszczenia go do pracy, a wynik takiej kontroli umieszcza w aktach osobowych pracownika. 

Pracodawca ma obowiązek poinformowania pracownika, że nie dopuszcza go do pracy z powodu jego nietrzeźwości. Może to zrobić w dowolnej formie, nawet ustnie.

Na żądanie pracodawcy lub pracownika może być wezwana policja, aby przeprowadziła badanie stanu trzeźwości pracownika.

Co do zasady policja powinna przeprowadzić badanie pracownika alkomatem. Badanie krwi na obecność alkoholu w organizmie pracownika, policja może zlecić gdy:

1. nie ma możliwości przeprowadzenia badania alkomatem;
2. pracownik odmawia poddania się badaniu alkomatem;
3. pracownik żąda przeprowadzenia badania krwi, pomimo przeprowadzenia badania alkomatem;
4. stan pracownika uniemożliwia przeprowadzenie badania alkomatem;
5. nie ma możliwości wskazania stężenia alkoholu z powodu przekroczenia zakresu pomiarowego urządzenia wykorzystywanego do pomiaru.

Z badania trzeźwości policja sporządza protokół. Następnie przekazuje pracodawcy i pracownikowi pisemną informację zawierającą dane pracownika, datę, godzinę i minutę badania oraz jego wynik (policja nie będzie przekazywała pracodawcy całego protokołu). Pracodawca przechowuje tę informację w aktach osobowych pracownika, jeżeli badanie wykazało, że pracownik był nietrzeźwy.

W przypadku, gdy badanie przeprowadzone przez policję wykazuje, że pracownik jest trzeźwy – okres niedopuszczenia pracownika do pracy jest okresem usprawiedliwionej nieobecności, za który pracownik otrzymuje wynagrodzenie.

Jeśli badanie przeprowadzone przez policję potwierdza, że pracownik znajduje się pod wpływem alkoholu, decyzja o zakwalifikowaniu okresu niedopuszczenia go do pracy należy do pracodawcy – może uznać ją za nieobecność usprawiedliwioną (z wynagrodzeniem lub bez), albo nieobecność nieusprawiedliwioną (bez wynagrodzenia).

Pracodawca może nałożyć na takiego pracownika karę porządkową (karę upomnienia, nagany lub karę pieniężną). Może również rozwiązać z nim stosunek pracy bez wypowiedzenia z winy pracownika (tj. zwolnić go dyscyplinarnie). Pracodawca może zastosować jedną z tych sankcji albo obydwie.

Analogiczne zasady postępowania obowiązują w przypadku kontroli na obecność w organizmach pracowników środków działających podobnie do alkoholu (tzw. narkotyków).

Najważniejsza różnica polega na tym, że pracodawca i policja przeprowadzają badanie śliny pracownika testerem narkotykowym, tzw. narkotesterem (a nie wydychanego powietrza alkomatem).

Narkotester jest to urządzenie badające obecność narkotyków w ślinie. Pokazuje wynik badania po kilku minutach od włożenia do urządzenia kasety z próbką śliny.

Policja może zlecić badanie krwi lub moczu gdy:

1. nie ma możliwości przeprowadzenia badania śliny;
2. pracownik odmawia poddania się badaniu śliny;
3. pracownik żąda przeprowadzenia badania krwi lub moczu pomimo przeprowadzenia badania śliny;
4. stan pracownika uniemożliwia przeprowadzenie badania śliny.

Wykaz środków, na których obecność pracodawca będzie mógł kontrolować pracowników została określona w rozporządzeniu Ministra Zdrowia  z dnia 16 lutego 2023 r. w sprawie badań na obecność alkoholu  lub środków  działających podobnie do alkoholu w organizmie pracownika (Dz.U. z 2023 r. poz. 317).

O zdolności do wykonywania pracy pracownika przyjmującego leki zawierające takie substancje (mogą to być niektóre leki przeciwbólowe) powinien decydować lekarz, który je przepisuje. W zależności od wykonywanej przez niego pracy, może on być czasowo niezdolny do jej wykonywania.

2. Uzasadnione podejrzenie, że pracownik jest nietrzeźwy

Pracodawca, który podejrzewa, że pracownik stawił się do pracy pod wpływem alkoholu, ma obowiązek niedopuszczenia tego pracownika do pracy. Takie podejrzenie pracodawcy może być uzasadnione np. chwiejnym chodem pracownika, zapachem alkoholu z jego ust czy bełkotliwą mową.

Pracodawca ma obowiązek poinformowania pracownika, że nie dopuszcza go do pracy z powodu jego nietrzeźwości. Może to zrobić w dowolnej formie, nawet ustnie.

Jeśli pracownik kwestionuje swój stan nietrzeźwości, pracodawca może dowodzić nietrzeźwości pracownika na różne sposoby:

1. 1. np. zeznaniami świadków i sporządzając notatkę na potwierdzenie tego, następnie może wyciągać wobec pracownika konsekwencje (kary porządkowe, zwolnienie dyscyplinarne) albo
   2. na żądanie pracodawcy lub pracownika zostaje wezwana policja, aby przeprowadziła badanie stanu trzeźwości pracownika.

Jeśli pracownik ten nie jest objęty kontrolą trzeźwości, pracodawca nie ma prawa samodzielnie zbadać go alkomatem. Ale jeżeli jest objęty na podstawie przepisów wewnątrzzakładowych (prewencyjną) kontrolą trzeźwości – to pracodawca może go samodzielnie zbadać alkomatem.

Analogiczne zasady postępowania obowiązują jeżeli pracownik pije alkohol w czasie pracy (obowiązek natychmiastowego odsunięcia od pracy i tryb postępowania j.w.).

Analogiczne zasady postępowania obowiązują również w przypadku podejrzenia, że pracownik stawił się do pracy w stanie po użyciu narkotyku lub zażywał narkotyk w czasie pracy.

3. Kontrola trzeźwości na pracy zdalnej

Nie wydaje się możliwe, by pracownicy wykonujący pracę zdalną spełniali przesłanki objęcia kontrolą trzeźwości lub kontrolą na obecność środków działających podobnie do alkoholu. Kontrole takie można przeprowadzić, gdy są niezbędne do zapewnienia ochrony życia i zdrowia pracowników lub innych osób lub ochrony mienia.

Co do zasady praca zdalna jest wykonywana przez pracowników za pomocą urządzeń teleinformatycznych i nie niosi za sobą wysokiego ryzyka dla zdrowia, życia czy mienia.

Gdyby jednak pracownicy wykonujący pracę zdalną spełnili przesłanki zawarte we wprowadzanych przepisach, mogą zostać objęci odpowiednią kontrolą, ponieważ to pracodawca ustala grupę lub grupy pracowników objętych kontrolą i sposób jej przeprowadzenia.