Adopcja, inaczej przysposobienie (od łac.: adoptio oznacza przybranie, usynowienie), jest uznaniem dziecka innych rodziców, z którym nie ma więzi biologicznej, za własne. Ma ona nie tylko wymiar psychologiczny, lecz także prawny: powstałe w wyniku adopcji relacje łączące dziecko i jego nowych rodziców są tożsame z relacjami opartymi na więzach krwi i pochodzenia. Zarówno dziecko, jak i jego nowi rodzice, mają więc względem siebie takie same prawa i obowiązki, jakie istnieją między potomstwem a jego biologicznymi rodzicami.

Warunki adopcji

Przysposobić można osobę małoletnią, tylko dla jej dobra.

W procesie adopcji najważniejsze jest dziecko. To do niego jest dobierana rodzina a nie odwrotnie. Nie oznacza to jednak umniejszania roli kandydatów na rodziców. Przygotowanie do powstania nowej rodziny przebiega zawsze z poszanowaniem obydwu stron procesu.

Według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przysposobić mogą tylko osoby, które:

• mają pełną zdolność do czynności prawnych (tzn. są pełnoletnie i nieubezwłasnowolnione), umożliwiającą po adopcji sprawowanie władzy rodzicielskiej,
• posiadają kwalifikacje osobiste (moralne i zdrowotne oraz stabilną sytuację materialną), które pozwolą w przyszłości na wywiązywanie się z obowiązków rodzicielskich,
• uzyskały opinię kwalifikacyjną ośrodka adopcyjnego oraz świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ten ośrodek.

Ponadto między przysposabiającym a przysposabianym musi zachodzić odpowiednia różnica wieku. W świetle ustawodawstwa polskiego ocena jaka różnica wieku powinna być zachowana w konkretnej sprawie należy do sądu. Ustawodawca nie określił bowiem dokładnie jaka różnica wieku jest odpowiednia, jak ma to miejsce w ustawodawstwach niektórych innych państw.

Zgodnie z art. 115 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przysposobić wspólnie mogą tylko małżonkowie. Małżeństwo rozumiane jest jako związek kobiety i mężczyzny. Możliwa jest także adopcja przez osobę samotną. Zwykle osoby samotne adoptują starsze dzieci, którym mogą służyć za autorytet i wsparcie. Ważne jest, by podczas procedury kwalifikacyjnej wykazały one, że w procesie wychowywania dziecka mogą liczyć na wsparcie ze strony członków najbliższej rodziny.

Do przysposobienia potrzebna jest zgoda przysposabianego, który ukończył lat trzynaście. Sąd opiekuńczy powinien także wysłuchać przysposabianego, który nie ukończył lat trzynastu, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposobienia. Sąd opiekuńczy może wyjątkowo orzec przysposobienie bez żądania zgody przysposabianego lub bez jego wysłuchania, jeżeli nie jest on zdolny do wyrażenia zgody lub jeżeli z oceny stosunku między przysposabiającym a przysposabianym wynika, że uważa się on za dziecko przysposabiającego, a żądanie zgody lub wysłuchanie byłoby sprzeczne z dobrem przysposabianego.

Ponadto do przysposobienia jest potrzebna zgoda rodziców przysposabianego, chyba że zostali oni pozbawieni władzy rodzicielskiej lub są nieznani albo porozumienie się z nimi napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Sąd opiekuńczy może jednak ze względu na szczególne okoliczności, orzec przysposobienie mimo braku zgody rodziców, których zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, jeżeli odmowa zgody na przysposobienie jest oczywiście sprzeczna z dobrem dziecka.

Jeżeli dziecko pozostaje pod opieką, do przysposobienia potrzebna jest zgoda opiekuna prawnego. Jednakże sąd opiekuńczy może, ze względu na szczególne okoliczności, orzec przysposobienie nawet mimo braku zgody opiekuna, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.

Procedura adopcyjna

Droga do przysposobienia wiedzie przez ośrodek adopcyjny.

Odgrywa on istotną rolę zarówno na etapie przygotowania do adopcji, jak i w jej trakcie, a po zakończeniu całej procedury może udzielać rodzinie adopcyjnej potrzebnego wsparcia.

Wykaz ośrodków adopcyjnych, które na terenie danego województwa prowadzą postępowania adopcyjne, możecie Państwo znaleźć Biuletynie Informacji Publicznej tego województwa.

Kandydaci mogą zwrócić się do dowolnego, wybranego przez siebie ośrodka adopcyjnego w kraju (brak rejonizacji).

Procedura rozpoczyna się od złożenia dokumentów oraz dokonania wstępnej oceny, dotyczącej ich kwalifikacji osobistych oraz motywacji do adopcji.

Wstępna ocena przeprowadzana jest na wniosek kandydata do przysposobienia dziecka zawierający:

1.  informacje takie jak imię i nazwisko, obywatelstwo, adres miejsca zamieszkania i zwykłego pobytu, data urodzenia, numer PESEL, a w przypadku gdy nie nadano numeru PESEL - numer i serię dokumentu potwierdzającego tożsamość, stan cywilny;
2. uzasadnienie przyczyn, dla których kandydat do przysposobienia dziecka chce przysposobić dziecko;
3. życiorys zawierający w szczególności informacje, na temat wykształcenia, zawodu, miejsca pracy, dzieci pozostających na utrzymaniu, w tym pod władzą rodzicielską, wraz z danymi o ich wieku, stanie zdrowia i rozwoju; wyznanie i pochodzenie etniczne kandydatów.
4. wyrażenie zgody na udział w procedurze adopcyjnej.

Do wniosku dołącza się odpowiednio:

1. odpis zupełny aktu małżeństwa, a w przypadku osoby niepozostającej w związku małżeńskim - odpis zupełny aktu urodzenia;
2. zdjęcie;
3. zaświadczenie o niekaralności z Krajowego Rejestru Karnego;
4. zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia wystawione przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej zawierające dane o stanie zdrowia niezbędne do stwierdzenia, że dana osoba może sprawować właściwą opiekę nad dzieckiem;
5. zaświadczenie o zatrudnieniu, oświadczenie o wykonywaniu działalności gospodarczej, oświadczenie o przychodowości gospodarstwa rolnego, a w przypadku osób pobierających emeryturę lub rentę kopię decyzji ustalającej prawo do emerytury lub renty, ze wskazaniem wysokości osiąganych z tych tytułów dochodów;
6. odpisy aktów stanu cywilnego potwierdzające stosunek pokrewieństwa lub powinowactwa ze zgłoszonym do przysposobienia dzieckiem - o ile taki stosunek istnieje;
7. oświadczenia dotyczące pozbawienia, zawieszenia lub ograniczenia władzy rodzicielskiej.

Po przeprowadzeniu wstępnej oceny kandydata do przysposobienia dziecka ośrodek adopcyjny sporządza dokument potwierdzający przeprowadzenie wstępnej oceny, który zawiera w szczególności wskazanie, czy wstępna ocena jest pozytywna czy negatywna. Dokument potwierdzający przeprowadzenie wstępnej oceny jest wydawany pisemnie w postaci papierowej lub elektronicznej. W przypadku gdy wstępna ocena kandydata do przysposobienia dziecka jest negatywna, w dokumencie potwierdzającym przeprowadzenie wstępnej oceny ośrodek adopcyjny szczegółowo uzasadnia przyczyny negatywnej wstępnej oceny i wskazuje obszary wymagające poprawy, z jednoczesnym pouczeniem strony o przysługującym prawie wniesienia do sądu administracyjnego skargi na zasadach i w trybie określonych dla aktów lub czynności, o których mowa w art. 3 § 2 pkt 4 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi

Następnym etapem jest skierowanie na bezpłatne szkolenie pomagające „oswoić" lęki i obawy kandydatów, towarzyszące planom adopcji. Omawia się na nim wiele ważnych problemów m. in. czy możliwe jest pokochanie dziecka innych rodziców, jaka jest rola genów, a jaka wychowania w rozwoju osoby, czy i jak wprowadzać dziecko w temat adopcji, co myśleć o jego rodzinie biologicznej.

Szkolenie ma pomóc także w kształtowaniu kompetencji rodzicielskich w zakresie pielęgnacji dziecka, umiejętności rozpoznawania jego potrzeb na poszczególnych etapach życia, budowania jego poczucia wartości oraz rozwijania prawidłowych postaw wychowawczych.

Szkolenie jest obowiązkowe, a zwolnieni są z niego jedynie kandydaci spokrewnieni lub spowinowaceni z dzieckiem, a także osoby, które wcześniej przysposobiły rodzeństwo dziecka oraz osoby sprawujące nad dzieckiem rodzinną pieczę zastępczą (z wyjątkiem osób niespełniających warunków dotyczących rodzin zastępczych w zakresie niezbędnych szkoleń, którym sąd powierzył tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej).

Ośrodek adopcyjny przeprowadza wstępną ocenę kandydata do przysposobienia dziecka oraz umożliwia mu rozpoczęcie szkolenia w terminie nie dłuższym niż 4 miesiące od dnia złożenia wniosku, o którym mowa powyżej, wraz z kompletem dokumentów.

W dalszej kolejności, ośrodek adopcyjny przygotowuje opinię kwalifikacyjną. Jej celem jest dokładne określenie potencjału kandydatów na rodziców oraz upewnienie się, że stworzą oni dla dziecka bezpieczną, akceptującą, kochającą i mądrą rodzinę. Pod uwagę brana jest również sytuacja materialna i mieszkaniowa kandydatów, niekaralność oraz stan zdrowia fizycznego i psychicznego (w tym brak uzależnień).

Opinia kwalifikacyjna wydawana jest pisemnie w postaci papierowej lub elektronicznej. W przypadku wydania pozytywnej opinii kwalifikacyjnej opinia ta jest ważna przez okres 36 miesięcy, licząc od dnia jej sporządzenia, chyba że w tym okresie ośrodek adopcyjny wyda negatywną opinię kwalifikacyjną.

Kandydat do przysposobienia dziecka jest obowiązany do niezwłocznego informowania ośrodka adopcyjnego o każdej zmianie istotnych okoliczności mających wpływ na uzyskanie kwalifikacji do przysposobienia dziecka.

W przypadku wydania zaś negatywnej opinii kwalifikacyjnej opinia ta zawiera szczegółowe uzasadnienie przyczyn wydania negatywnej opinii i ewentualne wskazanie obszarów wymagających poprawy, z jednoczesnym pouczeniem strony o przysługującym prawie wniesienia do sądu administracyjnego skargi na zasadach i w trybie określonych dla aktów lub czynności, o których mowa w art. 3 § 2 pkt 4 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

Po uzyskaniu pozytywnej opinii kwalifikacyjnej rozpoczyna się okres oczekiwania na dziecko. Rodziców dobiera się do dziecka w taki sposób, by potrafili oni właściwie zaspokoić jego potrzeby. Ośrodek adopcyjny przedstawia im informacje o sytuacji prawnej, rodzinnej, zdrowotnej i rozwoju psychoruchowym określonego dziecka. Dopiero po akceptacji tej propozycji następuje pierwszy kontakt kandydatów na rodziców z dzieckiem (z wyjątkiem adopcji międzynarodowych, gdzie pierwszy kontakt możliwy jest dopiero po wydaniu przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej zgody na dalsze postępowanie w procedurze adopcyjnej). Kontakt ten odbywa się zwykle na terenie placówki, w której ono przebywa, lub u osób sprawujących rodzinną pieczę zastępczą, a czasami w ośrodku adopcyjnym. Należy pamiętać, że na stworzenie więzi z dzieckiem potrzeba czasu i cierpliwości, temu służą m. in. kolejne spotkania.

Po podjęciu decyzji o adopcji poznanego dziecka kandydaci uzyskują od pracowników ośrodka adopcyjnego pomoc w przygotowaniu wniosku do sądu o jego przysposobienie. Przed orzeczeniem przysposobienia sąd opiekuńczy może wydać postanowienie o styczności, określające sposób i okres osobistego kontaktu przyszłych rodziców z dzieckiem (w przypadku adopcji międzynarodowej jest ona obligatoryjna). Postanowienie to zazwyczaj umożliwia kandydatom zabranie dziecka do domu, dzięki czemu możliwe jest ich głębsze poznanie się i budowanie wzajemnej więzi.

Jeśli nastąpi przejęcie bezpośredniej opieki nad dzieckiem (tzw. okres styczności), pracownicy ośrodka adopcyjnego wspierają rodziców w nowej dla nich roli podczas odwiedzin.

Ponadto sporządzają sprawozdanie o kontaktach z okresu preadopcji dla potrzeb sądu oraz, na jego wezwanie, uczestniczą w rozprawie. O adopcji dziecka przez nowych rodziców decyduje sąd opiekuńczy.

Ośrodek adopcyjny wspiera także rodziny, które już przysposobiły dziecko, na ich prośbę udzielając im pomocy. Rodzice, którzy adoptowali dziecko, mogą korzystać ze spotkań indywidualnych lub uczestniczyć w życiu środowiska rodzin adopcyjnych, czy grup wsparcia.

Zgłoszenie dziecka do adopcji

Dziecko do adopcji mogą zgłosić sami rodzice, podmiot leczniczy, organizator rodzinnej pieczy zastępczej, dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej lub interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego oraz inna instytucja lub osoba. Zgłoszenie przekazuje się do ośrodka adopcyjnego działającego na terenie województwa, w którym przebywa dziecko. Przy tym zgoda rodziców na przysposobienie dziecka nie może być wyrażona wcześniej niż po upływie sześciu tygodni od jego urodzenia.

Kwalifikacja dziecka do adopcji i poszukiwanie rodziców adopcyjnych

Ośrodek adopcyjny sprawdza, czy adopcja jest możliwa i wskazana dla dobra dziecka, ustala sytuację prawną dziecka, przeprowadza diagnozę psychologiczną, określa jego specjalne potrzeby np. w zakresie terapii, leczenia, nauczania. Na podstawie tych informacji kwalifikuje dziecko do adopcji, a następnie rozpoczyna poszukiwanie kandydatów do jego przysposobienia.

Prawo do ubiegania się o adopcję dziecka w pierwszej kolejności mają osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, osoby, które adoptowały jego rodzeństwo, a także rodzina zastępcza lub rodzinny dom dziecka, u których dziecko przebywa. Jeśli ośrodek adopcyjny nie znajdzie kandydatów do adopcji dziecka w regionie, na którym działa, poszukiwani są oni na terenie całego województwa, a następnie w całym kraju.