Zalety usługi sąsiedzkiej:

• są realizowane przez osoby z najbliższego otoczenia – zatem opierają się na zaufaniu, relacjach międzyludzkich i dają poczucie bezpieczeństwa dla osoby z niej korzystającej,
• obejmują najprostsze możliwe formy pomocy przy takie jak: zrobienie zakupów, sprzątanie mieszkania, przypilnowanie osoby starszej by przyjęła leki - zatem nie wymagają specjalistycznych kwalifikacji zawodowych,
• uwalniają specjalistyczne kadry w pomocy społecznej od czynności, których nie muszą robić specjaliści (pielęgniarka, czy opiekunka, nie musi robić zakupów lub innych czynności porządkowych)
• są elastyczne – godziny ich świadczenia i zakres jest ustalany pomiędzy wszystkimi zainteresowanymi stronami.

Usługi sąsiedzkie są zadaniem gminy, jednak nie mają charakteru obowiązkowego. Oznacza to, że gmina podejmie decyzję o tym czy będzie realizować usługi opiekuńcze w tej formie. Gmina będzie mogła zadecydować, czy organizując na swoim terenie usługę sąsiedzką będzie korzystać z możliwości jej zlecenia organizacjom pozarządowym. W zależności od indywidualnych potrzeb i możliwości, samorząd będzie decydował o formie podejmowania współpracy z opiekunami-sąsiadami (w większości przypadków podstawą takiej współpracy będzie umowa zlecenia lub wolontariat).

Zaproponowana usługa będzie finansowana ze środków gminy, jednak przygotowane rozwiązanie prawne jest skorelowane z wsparciem rządowym, w postaci środków finansowych w ramach Korpusu Wsparcia Seniorów, a także może być finansowane w ramach perspektywy finansowej UE. Do usług opiekuńczych mają również zastosowanie przepisy dotyczące ustalania przez podmiot organizujący usługi odpłatności za ich realizację. Zatem wszystkie kompetencje w zakresie organizacji usług i ich finansowania spoczywają na gminie.

Najbardziej praktycznym sposobem zatrudnienia realizatorów usług sąsiedzkich jest zawarcie umowy cywilno – prawnej, z określonym wynagrodzeniem ryczałtowym zgodnie z art. 632 § 1 kodeksu cywilnego. W tym przypadku uzgadniane jest stałe, miesięczne honorarium za usługę sąsiedzką. Wysokość wynagrodzenia ustalana jest na podstawie prognozy obejmującej m.in.: czasochłonność zlecenia, rodzaj prowadzonych spraw oraz stopień ich skomplikowania.

Sąsiedzka forma wsparcia, musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb osoby korzystającej z pomocy, bowiem kluczową cechą tej pomocy jest elastyczność, zarówno w ustaleniu osoby świadczącej usługi, zakresu i form pomocy, godzin świadczenia usług, monitorowania wsparcia, itd.

W przypadku usług sąsiedzkich wskaźnikiem osiągnięcia rezultatu usług będzie ocena poziomu zaspokojenia potrzeb osoby korzystającej i zadowolenie klienta, nie zaś faktyczna ilość godzin zrealizowanych usług. Wynagrodzenie ryczałtowe pozwala stronom umowy uzyskać pewność co do kwoty, którą będą musiały zapłacić lub otrzymają jako wynagrodzenie, co daje bezpieczeństwo ekonomiczne obu podmiotom umowy. Wykonanie takich czynności jak podanie leków, przyniesienie węgla z piwnicy, przyniesienie zakupów - nie jest równoznaczne z koniecznością przeznaczenia na te czynności – nawet pojedynczej godziny pracy, gdyż często są to czynności na które potrzeba tylko minut.

Jednak wynagrodzenie ryczałtowe nie powoduje wyłączenia spod realizacji obowiązku minimalnej stawki godzinowej. Mimo że całość zlecenia jest określona jedną kwotą, musi być ona podzielona na miesięczne okresy, a wysokość stawki za jedną godzinę, nie może być niższa niż ustawowe minimum. Dlatego osoba świadcząca usługę sąsiedzką, celem rozliczenia, przedkłada na koniec każdego okresu rozliczeniowego w formie pisemnej, elektronicznej lub dokumentowej informację o łącznej liczbie godzin wykonania zlecenia lub świadczenia usług. Z uzyskanego zestawienia musi wynikać, iż wynagrodzenie za godzinę pracy, nie może być niższe niż minimalna stawka godzinowa. W przypadku usług sąsiedzkich - warto zatem wdrażać elektroniczne formy nadzoru nad realizacją usług, co pozwala na kontrolę czasu pracy opiekunów sąsiadów.

Nowelizacja ustawy wprowadza nowe usługi społeczne:

• usługi sąsiedzkie,
• usługi pobytu krótkoterminowego w domu pomocy społecznej w formie pobytu dziennego lub całodobowego.

Dodatkowo ustawa przekształca mieszkalnictwo chronione w mieszkania treningowe oraz mieszkania wspomagane.

Opieka krótkoterminowa ma za zadanie odciążenie członków rodzin lub opiekunów osób zależnych poprzez wsparcie ich w codziennych obowiązkach lub zapewnienie czasowego zastępstwa. Usługi te mogą służyć również okresowemu zabezpieczeniu potrzeb osób niesamodzielnych w sytuacji, gdy opiekunowie z różnych powodów nie będą mogli czasowo wykonywać swoich obowiązków (np. z powodu choroby). Niniejsze rozwiązanie pozwoli na szersze wsparcie opiekunów w opiece odciążeniowej, z drugiej strony pozwoli skierować dodatkowe środki finansowe do domów pomocy społecznej.

Usługi krótkoterminowe mogą być realizowane w dwóch formach:

• dziennej,
• całodobowej.

W przypadku usług świadczonych w formie całodobowej, standard usług jest identyczny z standardem przewidzianym dla miejsc statutowych. Aby prowadzić tego rodzaju działalność, należy organizacyjnie wydzielić część DSP (wskazać pokoje mieszkalne oraz wydzielić personel np. poprzez oddelegowanie, zatrudnienie nowych osób lub zawarcie umów cywilno-prawnych). Wskaźnik zatrudnienia dla tej części działalności wynosi 0,40.

W przypadku opieki dziennej, ta część działalności wymaga wydzielenia jednego pomieszczenia dziennego (spełniającego funkcje pokoju dziennego, jadalni – o wielkości co najmniej 4m2 na osobę), pokoju do odpoczynku wyposażonego w miejsca dla odpoczynku, sanitariatów damskich i męskich, przy czym ilość osób na sanitariat nie może przekroczyć 10. Wymagana jest również szatnia z odpowiednią dla ilości osób liczbą szafek. Wskaźnik zatrudnienia wynosi 0,2.

WAŻNE jest to, iż opieka krótkoterminowa będzie realizowana przez gminy. Zatem Dyrektor DPS prowadząc miejsca opieki krótkoterminowej, będzie musiał współpracować z organami gminy, które będą kierowały do tej formy wsparcia.

Proces deinstytucjonalizacji usług społecznych ma na celu zapewnienie obywatelom powszechnego dostępu do usług społecznych, w tym usług pomocy społecznej w środowisku zamieszkania. Odbywać się będzie poprzez stopniowe i zaplanowane wdrażanie nowych usług w systemie pomocy społecznej, przekształcanie systemu oraz nadawanie nowych funkcji i zadań podmiotom realizującym obecnie usługi systemowe.

Strategia rozwoju usług społecznych to polityka publiczna, której czas realizacji zaplanowany został do roku 2030, z możliwością przedłużenia do roku 2035. Jest to dokument wskazujący cele i kierunki rozwoju usług społecznych, przy wykorzystaniu wskazanych możliwości i źródeł finansowania. Stanowi ramę dla procesu deinstytucjonalizacji usług społecznych w obszarze pomocy społecznej, pieczy zastępczej, integracji społeczno-zawodowej osób z niepełnosprawnościami.

Strategia zakłada przebudowę systemu pomocy społecznej, w kierunku maksymalnego rozwoju usług pomocy społecznej, tak by usługi te były dostępne dla obywatela w swoim miejscu zamieszkania. Priorytetowymi działaniami w systemie są:

• rozwój usług opiekuńczych, w tym usług specjalistycznych oraz usług świadczonych w formie usług sąsiedzkich,
• reforma mieszkalnictwa chronionego poprzez przekształcenie tej formy wsparcia w mieszkalnictwo treningowe i wspomagane, a także intensywny rozwój tej formy pomocy,
• rozwój środowiskowych form wsparcia, w tym dziennych ośrodków wsparcia oraz innych usług o charakterze nieinstytucjonalnym,
• przekształcenie placówek opieki całodobowej (domów pomocy społecznej) w placówki świadczące również usługi środowiskowe, szczególnie w zakresie udostępnienia ich zasobów społeczności lokalnej,
• rozwój kadr w systemie pomocy i integracji społecznej,
• współpraca z podmiotami niepublicznymi, z szczególnym uwzględnieniem NGO,
• koordynacja usług społecznych, w tym koordynacja usług z systemem usług zdrowotnych.

Proces wdrażania zapisów Strategii już się rozpoczął. 28 lipca 2023 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął ustawę o zmianie ustawy o pomocy społecznej i niektórych innych ustaw wdrażających nowe, zdeinstytucjonalizowane formy pomocy. Dodatkowo realizowany jest szereg działań mających na celu przygotowanie zmian systemowych, w tym m.in. przegląd opieki długoterminowej, przegląd prawa pomocy społecznej. Warto zaznaczyć, że przy wykorzystaniu środków unijnych pilotażowo realizowane są projekty wdrażające tzw. lokalne plany rozwoju usług społecznych/plany deinstytucjonalizacji usług społecznych oraz inne projekty ukierunkowane na zmiany w systemie.

Celem Lokalnych Planów Deinstytucjonalizacji Usług Społecznych jest wyznaczenie kierunków rozwoju usług społecznych na szczeblu lokalnym (regionalnym, powiatowym, gminnym), zarówno w zakresie koniecznych interwencji, jak i podjęcia działań o charakterze prewencyjnym i profilaktycznym.

Jednym z celów Planu jest dokonanie pogłębionej diagnozy potrzeb społecznych w społeczności lokalnej co do zakresu i form usług. Przeprowadzenie dobrej diagnozy uwzględniającej opis struktury społecznej gminy/powiatu, identyfikację głównych występujących problemów społecznych, analizę podstawowych dokumentów strategicznych samorządu i innych podmiotów, stanowi podstawę do formułowania zadań i działań jednostek samorządu terytorialnego w zakresie kreacji i realizacji usług społecznych.

Samorządy, planując rozwój usług społecznych, powinny dokonać inwentaryzacji istniejących zasobów oraz dokonać szczegółowej analizy interesariuszy tego procesu (analiza podmiotów instytucjonalnych i organizacji oraz potencjalnych partnerów tego procesu). Plany powinny uwzględniać analizę potrzeb wszystkich stron procesu organizacji usług – zarówno samych odbiorców, jak i potencjalnych dostawców usług społecznych. Niezwykle ważnym zadaniem jest określenie stanu przygotowania kadr służb społecznych, w tym istniejących deficytów kadrowych i kompetencyjnych.

Analiza potrzeb powinna dotyczyć osób potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, w tym osób starszych, osób z niepełnosprawnościami, osób w kryzysie psychicznym, osób w kryzysie bezdomności, dzieci w wieloosobowych placówkach całodobowych, jak również potrzeb jednostek samorządu terytorialnego, na terenie których będą wdrażane rozwiązania: m.in. możliwości finansowe, lokalowe, kadrowe oraz potrzeby pracowników wykonujących usługi społeczne.

„Mieszkania chronione” zostają zastąpione „mieszkaniami treningowymi i wspomaganymi”. Celem zmian jest podkreślenie podmiotowości osób z niepełnosprawnościami oraz innych osób korzystających z tej formy wsparcia. Nowelizacja poszerza krąg podmiotów uprawnionych do prowadzenia mieszkań treningowych i wspomaganych co pozwoli na rozwój tej formy wsparcia. Zmiany dotyczą sposobu realizacji usług w nowych typach mieszkań i mają na celu jeszcze większe spersonalizowanie usług oferowanych w ramach tej formy wsparcia. Zmiany te uławia również pozyskiwanie środków unijnych przez samorządy i organizacje pozarządowe.

Zgodnie z art. 53 ust. 3, mieszkania, treningowe lub wspomagane, mogą być prowadzone przez:

1. każdą jednostkę organizacyjną pomocy społecznej;
2. organizację pozarządową, o której mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, oraz podmiot, o którym mowa w art. 3 ust. 3 tej ustawy, prowadzące działalność w zakresie pomocy społecznej, pieczy zastępczej lub integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym – na zasadach określonych w art. 25.

Zatem możliwe jest prowadzenie tej formy wsparcia przez domy pomocy społecznej. Należy jednak pamiętać o zasadniczych kwestiach związanych z ich prowadzeniem. Podstawowym problemem jest status budynku w którym prowadzony jest DPS. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, jeżeli chodzi o budynek mieszkalny – należy przez to rozumieć:

1. budynek mieszkalny wielorodzinny,
2. budynek mieszkalny jednorodzinny;

W przypadku budynku zamieszkania zbiorowego – należy przez to rozumieć budynek przeznaczony do okresowego pobytu ludzi, w szczególności hotel, motel, pensjonat, dom wypoczynkowy, dom wycieczkowy, schronisko młodzieżowe, schronisko, internat, dom studencki, budynek koszarowy, budynek zakwaterowania na terenie zakładu karnego, aresztu śledczego, zakładu poprawczego, schroniska dla nieletnich, a także budynek do stałego pobytu ludzi, w szczególności dom dziecka, dom rencistów i dom zakonny.

Zatem aby przekształcić obecne pomieszczenia DPS na mieszkania treningowe lub wspomagane należy spełnić wiele warunków formalno-prawnych, w tym w zakresie zmiany sposobu użytkowania budynku.

Dlatego wskazane jest by przy tworzeniu mieszkań treningowych i wspomaganych przy domach pomocy społecznej, tworzyć je w innych budynkach niż budynki, w których prowadzona jest zbiorowa opieka całodobowa. Warto zaznaczyć, iż trwałe oddzielenie tych dwóch funkcji sprzyjać będzie samodzielności osób korzystających ze wsparcia mieszkaniowego.

Co więcej, jeżeli zamierzamy skorzystać ze wsparcia środków Unii Europejskiej, należy pamiętać, iż zapisy Wytycznych dotyczących realizacji projektów z udziałem środków Europejskiego Funduszu Społecznego Plus w regionalnych programach na lata 2021–2027 - Sekcja 4.3.3. Usługi w mieszkaniach, nie pozwalają na zlokalizowanie mieszkalnictwa treningowego i chronionego na nieruchomości, w której znajduje się placówka opieki instytucjonalnej (m.in. dom pomocy społecznej).

Zgodnie z treścią nowego przepisu art. 55b wprowadzanego ustawą z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1693) wniosek o przyznanie pomocy w formie usług wsparcia krótkoterminowego składa się w ośrodku pomocy społecznej lub w centrum usług społecznych, właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby wymagającej wsparcia. W nowym art. 55 b ust. 12 ustawodawca nie wymienił art. 110 ust. 7 i 8 ustawy o pomocy społecznej jako nie mających zastosowania w przypadku usługi wsparcia krótkoterminowego.

Natomiast zgodnie z treścią art. 110 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2023 r. poz. 901, z późn. zm.) zadania pomocy społecznej w gminach wykonują jednostki organizacyjne - ośrodki pomocy społecznej lub centra usług społecznych, o których mowa w ustawie z dnia 19 lipca 2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych. Ośrodek pomocy społecznej oraz centrum usług społecznych wykonując zadania własne gminy w zakresie pomocy społecznej, kieruje się ustaleniami wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Tym samym - organem właściwym do wydawania decyzji administracyjnych we wszystkich sprawach z pomocy społecznej nadal pozostaje wójt (burmistrz, prezydent miasta) i tylko on uprawniony jest do udzielenia upoważnień innym osobom niż kierownik ośrodka pomocy społecznej do wydania decyzji przyznającej usługi wsparcia krótkoterminowego.

Dokonując interpretacji brzmienia dyspozycji zawartej w treści art. 55b ust. 9 należy dokonać wykładni celowościowej przepisu. Dokonując wykładni celowościowej  - a nie językowej, należy rozumieć, iż przedmiotowa regulacja stanowi o konieczności dokonania uzgodnień z konkretnym domem pomocy społecznej prowadzonym przez gminę, powiat lub na ich zlecenie, który będzie realizował usługi – jeszcze przed wydaniem decyzji przyznającej przedmiotowe wsparcie.

Konstrukcja przedmiotowego przepisu wskazuje na domniemanie upoważnienia kierownika ośrodka pomocy społecznej lub dyrektora centrum usług społecznych do dokonywania czynności w imieniu wójta (burmistrza, prezydenta miasta), który to udziela temu kierownikowi ośrodka pomocy społecznej/dyrektorowi centrum usług społecznych upoważnienia do wydawania decyzji administracyjnych w indywidualnych sprawach z zakresu pomocy społecznej należących do właściwości gminy, których wydanie poprzedzone jest postępowaniem administracyjnym w ramach którego konieczne jest ustalenie przesłanek uprawniających osobę do skorzystania z tego rodzaju wsparcia.