Od wejścia w życie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, czyli od 1 stycznia 2012 roku, etapowo wdrażany jest w Polsce proces przekształceń w obszarze pieczy zastępczej. Ma on na celu oparcie systemu na rodzinnych formach pieczy zastępczej i ograniczenie roli placówek opiekuńczo-wychowawczych. Mimo zadowalającego kierunku i tendencji, proces przekształceń nie przebiega wystarczająco dynamicznie. Efekt? Spełnienie ustawowych terminów stoi pod znakiem zapytania. Resort rodziny wie, jak temu zaradzić.

Coraz mniej dzieci w pieczy zastępczej

W 2016 roku w pieczy zastępczej zostało umieszczonych ponad 74 tys. dzieci. To o 2,3% mniej niż rok wcześniej. W ubiegłym roku (według wstępnych danych) w pieczy zastępczej znajdowało się ponad 73 tys. A to oznacza, że mamy do czynienia z dalszym spadkiem – tym razem o 2,1%.

Deinstytucjonalizacja wciąż zbyt powolna

W pieczy instytucjonalnej przebywa ok. 24% ogółu dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej. Pozostałe 76% dzieci przebywa w pieczy typu rodzinnego. Dane statystyczne potwierdzają więc utrzymanie pożądanej przewagi formy rodzinnej nad instytucjonalną. Niestety zbyt wolne tempo zmian deinstytucjonalizacyjnych w obszarze pieczy zastępczej wynika z ciągle niewystarczającej liczby podmiotów rodzinnej pieczy zastępczej. Co więcej, skutkuje występującym wciąż umieszczaniem w pieczy zastępczej o charakterze instytucjonalnym dzieci w wieku poniżej 7 roku życia. Na koniec 2016 roku w placówkach przebywało 1 876 dzieci małych (do 6 lat). Rok później było to 1 744 dzieci.

Zwiększenie podaży usług na rzecz rodziny i dziecka

Resort rodziny chce przyspieszyć proces zmian w pieczy zastępczej. Służyć temu będzie wspieranie rodziny poprzez zwiększenie podaży usług na rzecz rodziny i dziecka. Wszystko po to, aby do pieczy zastępczej trafiało dużo mniej dzieci niż obecnie, a te, które - z uwagi na problemy opiekuńczo-wychowawcze zostaną w umieszczone w pieczy – mogły jak najszybciej do wrócić do rodziny.

W praktyce chodzi tu o umożliwienie każdej, a nie tylko dotkniętej kryzysem, rodzinie wychowującej dziecko skorzystanie ze wsparcia gminy. Będzie ono obejmować m.in. poradnictwo oraz ofertę placówek wsparcia dziennego.

W razie umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej rodzinie automatycznie zostanie przydzielony asystent rodziny. Poprzez intensywną pracę  z rodziną doprowadzi on do jak najszybszego powrotu dziecka do domu. Obecnie zdarza się, że rodzina, której dziecko zostało umieszczone w pieczy zastępczej, nie otrzymuje wsparcia ze strony asystenta rodziny.

Preferowane rodzinne formy pieczy zastępczej

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej stawia na rozwój rodzinnych form pieczy zastępczej i ograniczenie umieszczania dzieci w placówkach opiekuńczo - wychowawczych. Mimo pozytywnych zmian w obszarze pieczy zastępczej i zwiększającego się odsetka dzieci przebywających w rodzinnych formach,  w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nadal przebywa ok. 17,5  tys. dzieci. 1,7 tys. z nich to dzieci do 7 roku życia.

Rejestr centralny miejsc w pieczy zastępczej

Kluczową zmianą dająca szansę na efektywne i dużo szybsze poszukiwanie wolnych miejsc zwłaszcza w pieczy zastępczej o charakterze rodzinnym na terenie Polski jest stworzenie rejestru centralnego miejsc w pieczy zastępczej. Rejestr ten będzie prowadził minister rodziny. Dzięki rejestrowi sąd rodzinny, umieszczając dziecko w pieczy zastępczej, będzie miał informację o wolnych miejscach w pieczy zastępczej na terenie całej Polski.

Obecnie sąd posiada dane w tym zakresie tylko w odniesieniu do powiatu, na terenie którego działa. Rejestr umożliwi nie tylko szybsze znalezienie odpowiedniej rodziny zastępczej, ale także łączenie w jednej formie pieczy rodzeństw, które wcześniej zostały rozdzielone i umieszczone w różnych formach pieczy zastępczej.

Zakaz umieszczania  dzieci w placówkach

Reforma pieczy zastępczej będzie polegała również na wprowadzeniu zakazu umieszczania dziecka poniżej 10 roku życia w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Zakaz ten nie będzie obowiązywał, gdy w placówce będzie przebywać matka lub ojciec dziecka. Obecnie ustawa dopuszcza umieszczanie małych dzieci również w innych szczególnie uzasadnionych przypadkach. Jest to jednak nadużywane przez powiaty i orzekające w sprawie umieszczania dziecka sądy.

Zgoda na nową placówkę tylko wyjątkowo

W myśl nowych przepisów wojewoda będzie mógł wydać zezwolenie na utworzenie nowej placówki opiekuńczo-wychowawczej wyłącznie w wyjątkowych przypadkach. W tym zakresie będzie kierował się opracowanymi przez Ministerstwo Rodziny wytycznymi dotyczącymi rozwoju pieczy zastępczej w Polsce.

Zadania powiatu i gminy

W celu skłonienia powiatów do tworzenia nowych rodzin zastępczych i ograniczenia liczby placówek proponuje się, by w przypadku skierowania przez powiat dziecka do placówki opiekuńczo-wychowawczej, powiat sam pokrywał związane z tym koszty. Gmina nie partycypowałaby w kosztach pobytu dziecka w placówce. Nowelizacja dotychczasowych przepisów zakłada zmiany w zakresie współfinansowania przez gminę pobytu dziecka w pieczy zastępczej, tak aby jeszcze bardziej stymulować gminy do pracy z rodziną w kierunku jak najszybszego powrotu dziecka do rodziny.

Szkolenia dla kandydatów na rodziców zastępczych w każdym powiecie

Zgodnie z projektem nowelizacji, kandydaci na rodziców zastępczych mogliby odbyć niezbędne szkolenie i uzyskać kwalifikacje w każdym, a nie tylko – jak to ma miejsce obecnie – wyłącznie we własnym powiecie.

Część dodatek wychowawczego na usamodzielnienie

Ważną zmiana dla rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka dotyczy dodatku wychowawczego. Obecnie dodatek ten jest wypłacany w wysokości świadczenia wychowawczego (500 zł). Projekt wprowadza zasadę, że dodatek wychowawczy w części odpowiadającej do 80% jego wysokości nadal będzie wypłacany rodzinie zastępczej. Pozostała część dodatku gromadzona będzie przez starostę na wyodrębnionym rachunku bankowym. Odłożone w ten sposób środki będą wypłacane dziecku w momencie jego usamodzielniania. Takie rozwiązanie pozwoli gromadzić środki finansowe na przyszłe potrzeby osób opuszczających pieczę zastępczą.

Bieżące potrzeby osób umieszczanych w rodzinnej pieczy zastępczej są pokrywane ze świadczenia na pokrycie kosztów utrzymania dziecka, otrzymywanego miesięcznie przez rodziny zastępcze i osoby prowadzące rodzinne domy dziecka.

Nie ulega wątpliwości, że okres usamodzielnienia wymaga silniejszego wzmocnienia finansowego.

Z tego powodu część dodatku wychowawczego będzie gromadzona dla dzieci. Należy zauważyć, że obecnie w wielu rodzinach zastępczych tak się właśnie dzieje.

Wynagrodzenie dla rodzin zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka

Nowe przepisy zakładają, że wynagrodzenie przysługujące rodzinie zastępczej zawodowej i prowadzącemu rodzinny dom dziecka nie może być niższe niż kwota minimalnego wynagrodzenie za pracę.

Adopcje międzynarodowe po nowemu

Wprowadzenie w 2017 roku ograniczeń w adopcjach międzynarodowych wyznaczyło początek zmian w tym zakresie. W myśl projektowanych przepisów nowym rozwiązaniem będzie przekazanie całości zadań związanych z adopcją międzynarodową resortowi rodziny. Obecnie kompetencje w tym obszarze posiada zarówno ministerstwo, jak i ośrodek adopcyjny, który dokonuje kwalifikacji dziecka do adopcji międzynarodowej.

Większa rola ministra rodziny

Projekt ustawy zwiększa rolę ministra rodziny w zakresie organizacji ośrodków adopcyjnych. Zgodnie z nowymi przepisami, minister rodziny może wystąpić do samorządu województwa o utworzenie ośrodka adopcyjnego lub jego likwidację. Co ważne, samorząd województwa będzie takim wystąpieniem związany. To duże udogodnienie dla rodzin planujących przysposobienie dziecka, biorąc pod uwagę, że w niektórych dużych województwach liczba ośrodków adopcyjnych jest zbyt mała, a w innych działa tylko jeden ośrodek adopcyjny.

Ciągłość procedur i stabilna sytuacja ośrodków adopcyjnych

Nowe przepisy przewidują, że zlecenie realizacji zadań ośrodkowi adopcyjnemu będzie następowało na czas nieokreślony. W myśl dotychczas obowiązujących przepisów marszałek województwa zleca prowadzenie ośrodka adopcyjnego na okres co najmniej 5 lat. Proponowana zmiana ma na celu zagwarantowanie ciągłości prowadzonych procedur adopcyjnych przez ośrodki adopcyjne oraz zapewnienie ich stabilnej struktury na terenie całego kraju.

Zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym…

Projekt nowelizacji dotychczasowych przepisów zakłada również zmianę w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Zmierza ona do wydłużenia do 14 tygodni okresu, w którym rodzice mogą wyrazić zgodę na przysposobienie bez wskazania przysposabiającego (tzw. przysposobienie blankietowe). Obecnie okres ten wynosi 6 tygodni i wydaje się zbyt krótki na podjęcie tak nieodwracalnej w skutkach decyzji. Wydłużenie tego okresu pozwoli na prowadzenie intensywnej pomocy rodzinie. Co ważne, może przyczynić się do zmiany decyzji w sprawie zgody na przysposobienie dziecka.

… i Kodeksie pracy

Nowelizacja przewiduje również istotne zmiany w zakresie prawa do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego przysługującego rodzicom adopcyjnym. Aktualnie prawo to przysługuje rodzicom adopcyjnym, którzy przysposabiają dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia.

W myśl projektowanych przepisów proponuje się przyznanie wspomnianego uprawnienia (5 lub 10 tygodni urlopu) również tym rodzicom, którzy przysposobili starsze dzieci. Rozwiązanie to będzie sprzyjać budowaniu więzi rodziców adopcyjnych z dzieckiem, które pojawia się w rodzinie. Nie ulega wątpliwości, że budowanie więzi jest w tym przypadku trudniejsze niż w rodzinach biologicznych. Wymaga więcej pracy i zaangażowania, a – co się z tym wiąże – również czasu. Przyznanie uprawnienia do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego także rodzicom adopcyjnym decydującym się na przysposobienie dzieci starszych jest zatem w pełni uzasadnione. Rozwiązanie ma szansę wpłynąć na decyzje o adopcji dzieci starszych.