Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie

1. Obchody Światowego Dnia Mokradeł

Obchody Dnia Mokradeł rozpowszechniły się globalnie od 1997 roku. W wielu krajach 2 lutego (i niekiedy w całym Tygodniu Mokradeł) odbywają się konferencje, warsztaty, akcje edukacyjne, wycieczki terenowe i konkursy. W Polsce wydarzenia te inicjują m.in. parki narodowe, regionalne zarządy gospodarki wodnej, Wody Polskie, a także instytucje badawcze, organizacje ekologiczne, szkoły i uczelnie. Dzięki temu świętu coraz więcej osób poznaje i docenia unikalny świat mokradeł – zarówno pod względem przyrodniczym, jak i kulturowym.

 

2. Geneza i cele Konwencji Ramsarskiej

Podstawą prawną ustanowienia Dnia Mokradeł była wspomniana Konwencja Ramsarska. Dokument ten, podpisany w 1971 roku, miał na celu:

1. Ochronę i racjonalne użytkowanie obszarów wodno-błotnych – tak, aby zachować ich wartości przyrodnicze, społeczne i gospodarcze.
2. Zachowanie siedlisk ptaków wodno-błotnych – w tamtych czasach szczególną uwagę zwracano właśnie na ptaki, lecz szybko okazało się, że mokradła są kluczowe dla wielu innych gatunków.
3. Współpracę międzynarodową – państwa, które ratyfikowały konwencję, zobowiązują się do ścisłej współpracy w zakresie ochrony transgranicznych lub wspólnych obszarów wodno-błotnych.

Polska przystąpiła do Konwencji Ramsarskiej w 1978 roku, uznając tym samym znaczenie tego typu ekosystemów także w naszym kraju. Od tego momentu kolejne obszary w Polsce były wpisywane na Listę Ramsarską (aktualnie jest to 13 terenów o łącznej powierzchni ponad 145 tys. ha, m.in. Biebrzański Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy czy Stawy Milickie).

 

3. Czym są mokradła?

Mokradła (obszary wodno-błotne) to tereny, które znajdują się na pograniczu środowiska wodnego i lądowego. Zalicza się do nich bagna, błota, rozlewiska, torfowiska, łąki zalewowe, a także przybrzeżne wody morskie do pewnej głębokości (np. estuaria, zalewy). Zgodnie z definicją przyjętą w Konwencji Ramsarskiej, mogą być one:

• Naturalne lub sztuczne (np. stawy hodowlane czy zbiorniki retencyjne),
• Stałe lub okresowe – w niektórych miejscach woda występuje tylko przez część roku,
• Słodkie, słone lub słonawe,
• Stojące lub płynące (jak w przypadku rozległych odcinków rzek zalewowych).

W Polsce mokradła mają bardzo różnorodny charakter. Do najbardziej rozpoznawalnych należą bagna biebrzańskie (Biebrzański Park Narodowy), rozlewiska Narwi i Wisły, torfowiska górskie (m.in. subalpejskie torfowiska w Karkonoszach), a także sztuczne stawy, np. Stawy Milickie w Dolinie Baryczy. Niezależnie od typu, wszystkie te obszary łączy wysoki poziom wody w glebie i bliski kontakt z wodami powierzchniowymi bądź gruntowymi.

 

4. Znaczenie mokradeł

Mokradła określa się często mianem „nerek Ziemi” albo naturalnych „gąbek”, ponieważ pełnią szereg niezwykle istotnych funkcji w środowisku:

4.1 Retencja wody

Mokradła pomagają zatrzymać wodę w środowisku, spowalniając jej odpływ do rzek i jezior oraz ograniczając nadmierne parowanie. Dzięki temu łagodzą skutki suszy i przeciwdziałają powodziom. Torfowiska są pod tym względem szczególnie ważne: ich warstwa torfu ma zdolność pochłaniania i magazynowania ogromnych ilości wody, co pozwala stopniowo oddawać ją w okresie niedoboru opadów.

4.2 Oczyszczanie środowiska

Obszary wodno-błotne działają jak naturalne filtry. Korzenie roślin i mikroorganizmy żyjące w mokradłach wychwytują biogeny (np. azot i fosfor) oraz niektóre zanieczyszczenia. Tym samym ograniczają eutrofizację wód powierzchniowych. Jednak jeśli torfowisko ulegnie odwodnieniu (np. przez meliorację), może samo stać się źródłem „uwalnianych” wcześniej związków, co przyspiesza proces przeżyźniania wód (eutrofizacji).

4.3 Zmniejszenie efektu cieplarnianego

Torfowiska, zajmujące globalnie zaledwie ok. 3% powierzchni lądów, magazynują aż dwa razy więcej węgla niż wszystkie lasy na Ziemi razem wzięte. Właśnie dlatego ich degradacja ma istotny wpływ na klimat – odwodnione torfowiska uwalniają uwięziony węgiel w postaci CO2, pogłębiając efekt cieplarniany. Szacuje się, że w Polsce zdegradowane torfowiska odpowiadają nawet za 10% naszej łącznej emisji gazów cieplarnianych.

4.4 Siedlisko roślin i zwierząt

Mokradła stanowią kluczowe ostoje przyrodnicze, gdzie żyje wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin (np. z roślin torfowiskowych) i zwierząt (ptaki, płazy, owady, ssaki). W Polsce zdecydowana większość ostoi ptasich zlokalizowana jest właśnie na terenach podmokłych. To tu swoje miejsca lęgowe i żerowiska znajdują takie gatunki jak batalion, żuraw, dubelt czy wodniczka.

4.5 Znaczenie kulturowe i naukowe

Dawniej mokradła uważano za obszary tajemnicze i niebezpieczne – często występowały w ludowych podaniach jako miejsce zamieszkania duchów czy demonów. W kulturze europejskiej (i nie tylko) bagna i mokradła są inspiracją dla malarzy, poetów i pisarzy.
Pod względem naukowym – dzięki niskiej zawartości tlenu i kwaśnemu środowisku – torfowiska zachowują ślady dawnych ekosystemów i działalności ludzkiej (np. ciała ludzi żyjących przed tysiącami lat, „bursztynowe” warstwy szczątków roślin, nasion, narzędzi). Analiza poszczególnych warstw torfu pozwala badaczom odtworzyć warunki klimatyczne i zmiany roślinności na przestrzeni wieków.

 

5. Mokradła a zmiany klimatu

Problem zmian klimatu jeszcze bardziej uwypukla rolę mokradeł. Jako naturalne magazyny węgla i retencjonery wody, bagna czy torfowiska są naszymi sprzymierzeńcami w walce z ociepleniem klimatu i ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi (susze, powodzie). Niestety, mokradła są jednocześnie jednymi z najszybciej zanikających ekosystemów na świecie – znikają nawet trzy razy szybciej niż lasy. Przyczynia się do tego głównie:

• Melioracja gruntów rolnych,
• Budowa dróg i zabudowa terenów podmokłych,
• Zanieczyszczenia i wprowadzanie obcych gatunków,
• Postępujące ocieplenie klimatu, które zakłóca bilans wodny.

W skali globalnej szacuje się, że 80–90% mokradeł, które istniały w przeszłości, zostało przekształconych lub poważnie zdegradowanych. W Polsce również w ciągu ostatnich stu lat znaczna część torfowisk została osuszona. Dla zachowania bioróżnorodności i regulacji klimatu konieczne jest zatem zahamowanie dalszej degradacji i renaturyzacja tych terenów.

 

6. Rola Wód Polskich w ochronie mokradeł

W Polsce za gospodarowanie zasobami wodnymi odpowiada Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie (tzw. Wody Polskie). Ich główne zadania to m.in.

• Utrzymanie wód – dbanie o odpowiedni stan koryt rzecznych i bezpieczeństwo przeciwpowodziowe,
• Planowanie w gospodarce wodnej – przygotowywanie i wdrażanie planów gospodarowania wodami, z uwzględnieniem aspektów środowiskowych (np. Ramowa Dyrektywa Wodna UE),
• Zapobieganie skutkom suszy – poprzez projekty zwiększania retencji (m.in. programy retencji korytowej, odtwarzanie starorzeczy, renaturyzacja terenów zalewowych),
• Edukacja i współpraca – Wody Polskie włączają się w obchody Dnia Mokradeł, współpracują z parkami narodowymi oraz organizacjami ekologicznymi przy kampaniach społecznych, konferencjach, projektach dotyczących renaturyzacji rzek czy podnoszenia poziomu wód gruntowych na zdegradowanych torfowiskach.

Przykłady działań:

• Renaturyzacja rzek – przywracanie bardziej naturalnego biegu rzek, tworzenie meandrów i starorzeczy, aby zwiększyć różnorodność biologiczną i retencję wody.
• Utrzymywanie korytarzy ekologicznych – ochrona pasa roślinności przybrzeżnej, bagiennych terenów zalewowych, kluczowych dla migracji ptaków i innych zwierząt.
• Kampanie i wydarzenia w ramach Dnia Mokradeł – organizowanie wycieczek edukacyjnych, warsztatów terenowych i spotkań informacyjnych.

 

7. Przykłady obchodów Dnia Mokradeł 

Na całym świecie, w tym również w Polsce, Dzień Mokradeł (czasem zwany Światowym Tygodniem Mokradeł, jeśli obchody rozciągają się na kilka dni) celebruje się w różny sposób:

1. Konferencje i sympozja: naukowcy, przedstawiciele administracji publicznej, leśnicy i ekolodzy prezentują wyniki badań, wymieniają się doświadczeniami z zakresu renaturyzacji.
2. Warsztaty i konkursy edukacyjne: skierowane głównie do dzieci i młodzieży, ale też dorosłych, aby przybliżyć im procesy zachodzące w mokradłach, różnorodność gatunkową czy wyzwania w ochronie tych terenów.
3. Wycieczki terenowe: spacery z przewodnikiem (np. ornitologiem) na obszary bagienne lub do rezerwatów przyrody, gdzie można podglądać życie ptaków i roślin w ich naturalnym środowisku.
4. Powoływanie nowych rezerwatów lub projektów ochronnych: to okazja do symbolicznego rozpoczęcia lokalnych inicjatyw i zainaugurowania projektów ukierunkowanych na ochronę mokradeł.
5. Działania medialne: liczne audycje radiowe, artykuły w prasie i kampanie w mediach społecznościowych przypominają o konieczności ochrony mokradeł i korzyściach płynących z zachowania bioróżnorodności.

W 2025 roku hasło przewodnie brzmi: „Wetlands and People” (Mokradła i ludzie). Podkreśla ono, że los mokradeł jest ściśle związany z jakością życia ludzkiego – zarówno w wymiarze ekologicznym, jak i społecznym, kulturowym oraz ekonomicznym.

 

8. Działania Wód Polskich na rzecz ochrony i renaturyzacji mokradeł i terenów bagiennych

Mokradła, tereny bagienne i obszary podmokłe stanowią jeden z najcenniejszych, a zarazem najbardziej wrażliwych elementów środowiska przyrodniczego. Ich rola w łagodzeniu skutków suszy, zapobieganiu powodziom, magazynowaniu dwutlenku węgla oraz ochronie bioróżnorodności jest nieoceniona. W Polsce od kilku lat obserwujemy rosnące zainteresowanie ochroną mokradeł, co przekłada się na liczne projekty renaturyzacyjne i inicjatywy mające na celu odtworzenie równowagi wodnej. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie (PGW Wody Polskie), które łączy zarządzanie zasobami wodnymi z ochroną cennych ekosystemów.

8.1 Ochrona mokradeł – usługi ekosystemowe dla każdego z nas

Wody Polskie od początku swojego istnienia podkreślają znaczenie obszarów wodno-błotnych jako „naturalnych filtrów”, miejsc retencjonowania wody i obszarów niezwykle ważnych z punktu widzenia różnorodności biologicznej. W ramach kampanii edukacyjnych i informacyjnych (m.in. „Mokradła – usługi ekosystemowe dla każdego z nas”) akcentowane jest to, jak bagna, torfowiska i inne tereny podmokłe wpływają na:

• Zatrzymywanie wody w krajobrazie, co zapobiega gwałtownym odpływom wody i przeciwdziała skutkom suszy.
• Ochronę przed powodzią dzięki spowalnianiu przepływu wody.
• Magazynowanie dwutlenku węgla w glebie torfowej (ograniczenie skutków zmian klimatycznych).
• Tworzenie siedlisk dla licznych gatunków fauny i flory, w tym wielu unikatowych i zagrożonych.

Dzięki coraz większej świadomości społecznej rośnie poparcie dla projektów renaturyzacyjnych i inwestycji, które skupiają się nie tylko na infrastrukturze przeciwpowodziowej, ale także na zrównoważonym gospodarowaniu wodami.

8.2 Projekty LIFE – skuteczna ochrona mokradeł i rzek

Jednym z filarów działań Wód Polskich na rzecz przyrody są projekty LIFE, finansowane ze środków Unii Europejskiej.

LIFE Pilica

Projekt LIFE Pilica to przedsięwzięcie ukierunkowane na poprawę stosunków wodnych i przywrócenie różnorodności biologicznej w obszarach związanych z rzeką Pilicą i jej doliną. Działania obejmują m.in. odtwarzanie terenów podmokłych, zachowanie cennych ekosystemów łąkowych i torfowiskowych oraz zwiększanie retencji wody w krajobrazie poprzez budowę lub modernizację urządzeń hydrotechnicznych przyjaznych środowisku. W 2024 roku projekt został nagrodzony przez NFOŚiGW za efekty w zakresie ochrony przyrody i włączenie lokalnych społeczności w proces kształtowania terenów nadrzecznych.

LIFE+ Rega

Równie ważnym działaniem było LIFE+ Rega, skupiające się na zrównoważonym utrzymaniu rzeki Regi i jej doliny. Dbałość o naturalny charakter rzeki, budowa i modernizacja przepławek dla ryb oraz przywracanie obszarów bagiennych na terenach nadrzecznych przyczyniły się do zwiększenia bioróżnorodności i poprawy jakości wód. Za sprawną realizację tego projektu Wody Polskie również uzyskały wyróżnienie ze strony NFOŚiGW w 2024 roku.

8.3 Dobre praktyki utrzymania wód – współpraca z nauką i NGO

Dążenie do poszukiwania najlepszych metod utrzymania rzek i terenów podmokłych znalazło swoje odzwierciedlenie w inicjatywie „Nowe otwarcie w gospodarowaniu wodami przez PGW Wody Polskie”. Dokument i towarzyszące mu wytyczne są efektem konsultacji z ośrodkami naukowymi, organizacjami pozarządowymi oraz ekspertami z dziedziny hydrologii i ekologii.

W praktyce oznacza to:

• Stosowanie „dobrych praktyk” przy pracach utrzymaniowych: unikanie nadmiernego usuwania namułów i rumoszu oraz zasypywania wyrw brzegowych, by nie niszczyć naturalnych siedlisk roślin i zwierząt.
• Zrównoważoną regulację rzek żwirowych (przykłady: odtwarzanie naturalnych długich bystrzy, odsypywanie żwiru w miejsca, gdzie tworzy się tarło ryb).
• Wspieranie renaturyzacji i naturalnego meandrowania rzek, tam gdzie to możliwe i bezpieczne dla ludzi.

Te działania mają na celu nie tylko ochronę cennych ekosystemów, ale także zwiększenie retencji korytowej – naturalne, bardziej „dzikie” rzeki lepiej radzą sobie ze spływem wód opadowych i powodziowych.

8.4 Udane przykłady renaturyzacji: Łupawa i Noteć

Dolina Łupawy (2024)

W 2024 roku, we współpracy ze Słowińskim Parkiem Narodowym, Wody Polskie zakończyły renaturyzację doliny rzeki Łupawy. Głównym celem było przywrócenie rzece bardziej naturalnego przebiegu oraz poprawa warunków siedliskowych dla ryb i ptaków wodno-błotnych. Usunięto sztuczne przeszkody blokujące wędrówki ryb, a brzegi rzeki umocniono metodami przyjaznymi środowisku (m.in. faszyną i roślinnością lokalną). Odtworzenie cennych terenów bagiennych i przywrócenie odpowiedniego poziomu wód gruntowych pozwoliło przywrócić różnorodność biologiczną tej malowniczej doliny.

Renaturyzacja Noteci – przepławki dla ryb

W ramach kolejnego przedsięwzięcia Wody Polskie oddały do użytku trzy przepławki przywracające morfologiczną drożność rzeki Noteci. Dzięki temu zlikwidowano bariery, które wcześniej uniemożliwiały wędrówki ryb (takich jak trocie, łososie czy certy). Dodatkowo odbudowano fragmenty koryta, przywracając mu bardziej naturalny charakter i umożliwiając odtworzenie terenów bagiennych w dolinie Noteci. Skutkiem jest większa liczba ryb, poprawa jakości wód i rewitalizacja lokalnych ekosystemów nadrzecznych.

8.5 Plany na przyszłość: kompleksowa renaturyzacja, fundusze unijne i współpraca z NFOŚiGW

Na konferencjach poświęconych Nature Restoration Law Wody Polskie zapowiedziały kolejne działania na rzecz renaturyzacji polskich rzek i mokradeł. Plany obejmują zarówno niewielkie projekty (np. przywracanie małych oczek wodnych, tworzenie stref buforowych przy rzekach), jak i duże programy renaturyzacyjne finansowane z funduszy unijnych.

W znacznym stopniu realizację tych celów wspiera współpraca strategiczna z NFOŚiGW, która pozwala na pozyskiwanie dofinansowania oraz wymianę doświadczeń z innymi instytucjami. Dzięki temu możliwe jest podejmowanie kompleksowych inicjatyw i łączenie ochrony przyrody z poprawą bezpieczeństwa powodziowego czy zapobieganiem skutkom suszy.

8.6 Odtwarzanie mokradeł a przeciwdziałanie skutkom suszy – aktualizacja aPPSS

Kolejnym ważnym krokiem jest zawarcie umowy na przegląd i aktualizację Planu Przeciwdziałania Skutkom Suszy (aPPSS). Ten dokument wyznacza strategię w zakresie ograniczania negatywnych skutków suszy, wspierania retencji i poprawy bilansu wodnego w Polsce. Naturalna retencja w mokradłach i obszarach podmokłych stanowi kluczowy element tej strategii. Przywracanie terenów bagiennych, dbałość o odpowiedni poziom wód gruntowych i renaturyzacja rzek są bowiem nieodzowne w kontekście rosnących wyzwań klimatycznych.

8.7 Przykład nad Szpręgawą – przyjazny jaz dla ptaków i mokradeł

Jednym z lokalnych przedsięwzięć Wód Polskich było również odtworzenie mokradeł nad rzeką Szpręgawą. Zmodernizowany jaz nie tylko reguluje przepływ wody, ale też wspiera kształtowanie rozległych terenów podmokłych, gdzie schronienie znajdują ptaki wodno-błotne. Dzięki utrzymaniu wyższego poziomu wody w okresie lęgowym udaje się zapewnić ptakom bezpieczne i zasobne w pokarm środowisko.

8.8 Podsumowanie

Wody Polskie, łącząc funkcję zarządzania zasobami wodnymi z troską o środowisko, stawiają na zrównoważone gospodarowanie rzekami i obszarami wodno-błotnymi. Projekty renaturyzacyjne, takie jak LIFE Pilica czy LIFE+Rega, modernizacje hydrotechniczne przyjazne przyrodzie (m.in. przepławki na Noteci, renaturyzacja Łupawy), a także długofalowe plany odtwarzania mokradeł i współpraca z NFOŚiGW przy pozyskiwaniu funduszy na projekty prośrodowiskowe, świadczą o kompleksowym podejściu do ochrony tych cennych ekosystemów.

Działania te nie tylko sprzyjają zachowaniu bioróżnorodności i poprawiają jakość wód, ale również mają istotny wpływ na bezpieczeństwo wodne, przeciwdziałanie suszy oraz ograniczenie skutków zmian klimatycznych. Rozwój nowoczesnych praktyk utrzymaniowych, opartych na badaniach naukowych i współpracy z lokalnymi społecznościami, pozwala wierzyć, że naturalne wartości polskich mokradeł zostaną ocalone i wzmocnione dla przyszłych pokoleń.

 

9. Chrońmy mokradła

Mokradła to coś znacznie więcej niż „bagna, których lepiej unikać”. Stanowią one kluczowy element naszej planety, na którym opiera się dobrobyt ludzi i zachowanie różnorodności biologicznej.

• Dzięki retencji wody i pochłanianiu zanieczyszczeń chronią nas przed skutkami powodzi, suszy i eutrofizacji.
• Ich szczególna rola w magazynowaniu węgla czyni z nich naturalną barierę przed postępującym ociepleniem klimatu.
• Unikalne siedliska na mokradłach stanowią dom dla niezliczonych gatunków roślin i zwierząt, niejednokrotnie zagrożonych wyginięciem.
• Z punktu widzenia kultury i nauki, są niezwykłym archiwum przeszłości oraz źródłem inspiracji.

Dlatego Dzień Mokradeł to święto nie tylko ekologów, lecz wszystkich ludzi, którzy pragną chronić cenne zasoby naturalne. Rola instytucji takich jak Wody Polskie, parków narodowych, samorządów oraz organizacji pozarządowych jest nieoceniona w procesie zabezpieczenia i odtwarzania ekosystemów wodno-błotnych. W dużej mierze zależy to również od nas – jednostkowych działań, codziennych wyborów i świadomości społecznej.

Mokradła to nie tylko spowite mgłą bagna, ale ważne obszary zapewniające nam bezpieczeństwo wodne, klimat, bioróżnorodność i dziedzictwo kulturowe. Ocalenie ich dziś to gwarancja zrównoważonej przyszłości dla kolejnych pokoleń.