Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie

Choć nie możemy wpłynąć na zmiany klimatu i wywołaną nimi zmianę struktury opadów, możemy zadbać o właściwą gospodarkę wodną w zlewniach rolniczych. Niezbędna jest współpraca wszystkich stron mających wpływ na kształtowanie zasobów wodnych – Wód Polskich, Lasów Państwowych, jednostek samorządu terytorialnego, spółek wodnych czy instytucji zajmujących się kwestią rolnictwa i ochrony środowiska.

Odtwarzanie potencjału systemów melioracyjnych, powrót tradycyjnego krajobrazu wiejskiego czy zrównoważona gospodarka rolna są kluczem do adaptacji terenów rolniczych do zmian klimatu. PGW Wody Polskie, w najbardziej narażonych na suszę zlewniach rolniczych w kraju, w latach 2020-2022 ukończyły ponad 270 zadań mających na celu odbudowę systemów jazów i zastawek dla retencjonowania wody na potrzeby nawodnień rolniczych.

Susza w zlewniach rolniczych - problem

Zgodnie z modelami klimatycznymi dla Polski, do 2100 roku będziemy mieć do czynienia ze zmianą struktury opadów, czyli wydłużającymi się okresami bezopadowymi przecinanymi opadami nawalnymi. W dobie zmian klimatycznych, skutkujących częstszym występowaniem suszy i powodzi, szczególnie ważna jest racjonalna gospodarka wodna, dzięki której można przeciwdziałać tym zjawiskom. Ma to ogromne znaczenie na terenach wiejskich, gdyż rolnictwo użytkuje aż 60% powierzchni zlewni, a łącznie z uprawami leśnymi – 90%! Dlatego zrównoważona gospodarka rolna ma znaczący wpływ na stan wód w całej Polsce.

Rolnictwo jest jedną najważniejszych gałęzi gospodarki Polski. Niestety, regularne susze mocno uderzają w ten sektor. Raport Polskiego Instytutu Ekonomicznego wskazuje, że w latach 2004-2020 w wyniku susz, szkody w rolnictwie wynosiły rocznie średnio od 3,9 do nawet 6,5 mld zł! Ponadto, ponad 55% powierzchni Polski znajduje się w zasięgu poważnego zagrożenia suszą. Obszarem ekstremalnie zagrożonym suszą rolniczą jest przede wszystkim województwo wielkopolskie, a także znaczne obszary województw kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i łódzkiego oraz zachodnia część województw lubuskiego i zachodniopomorskiego. Problem z niedoborami wody w zlewniach rolniczych jest potęgowany przez:

• zmiany w krajobrazie rolniczym, m.in. zanik miedz, śródpolnych zakrzewień, zadrzewień czy oczek wodnych, które niegdyś pomagały kumulować wilgoć,
• stosowanie monokultur w uprawie,
• zaniedbanie sieci melioracyjnej – brak nawadniania połączony z osuszaniem terenu.

Działania zwiększające ilość wody zretencjonowanej w profilu glebowym oraz chroniące glebę przed erozją, a wody powierzchniowe przed eutrofizacją, to najprostszy sposób na łagodzenie dotkliwości suszy, możliwy do wdrożenia przez samych rolników. Dlatego kluczowymi działaniami jest zapobieganie parowaniu i spływowi powierzchniowemu wody, zatrzymywanie wody w miejscu gdzie ona spada oraz zrównoważone gospodarowanie wodą.

Działania Wód Polskich dla przeciwdziałania suszy w zlewniach rolniczych

Optymalne nawadnianie pól jest możliwe dzięki wykorzystaniu potencjału systemów melioracyjnych. Dlatego w 2020 roku Wody Polskie opracowały i rozpoczęły wdrażanie w całym kraju założeń do Programu Kształtowania Zasobów Wodnych (zPKZW), którego celem jest zwiększenie retencji korytowej i nawodnienie gruntów rolnych. Podstawowym zadaniem jest odbudowa urządzeń retencyjnych i odtworzenie dwufunkcyjności obiektów melioracyjnych, czyli możliwości odprowadzenia nadmiaru wody w czasie wezbrań i nawodnienia w okresie suszy. Program jest prowadzony przede wszystkim na terenach rolniczych najbardziej narażonych na suszę i prowadzony tak, aby maksymalnie wykorzystać wody z opadów atmosferycznych.

W całej Polsce prowadzone są budowy, odbudowy, remonty, utrzymanie urządzeń wodnych, takich jak: jazy, zastawki, mnichy itp., które przynoszą wymierny, niemal natychmiastowy efekt w postaci magazynowania wody, opóźniając jej odpływ do Bałtyku i nawadniając grunty w zlewniach rolniczych. Działania z zakresu retencji korytowej pozwalają na skuteczne przeciwdziałanie skutkom suszy rolniczej, zwiększanie retencji glebowej na gruntach ornych i przyczyniają się do zwiększenia plonów – nawet o 40%. Dzięki nim możliwe jest podniesienie poziomu wód gruntowych na okolicznych terenach, zaś zatrzymanie wody w górnych partiach zlewni zapobiega nadmiernemu spływowi z gruntów rolniczych i leśnych, co ma kluczowe znaczenie w zmniejszaniu kosztów związanych z wypłatami rekompensat spowodowanych skutkami suszy rolniczej, a także w redukcji poboru wód podziemnych do nawodnień upraw rolnych.

W latach 2020-2022 działania w ramach zPZKW przyniosły wymierne efekt w postaci:

• 273 zakończonych zadań (260 działań utrzymaniowych + 13 zadań inwestycyjnych);
• 824 urządzeń wodnych retencjonujących wodę – zbudowane, odbudowane lub wyremontowane;
• 8 806 120 m3 dodatkowej retencji wód (prawie 9 mln m³);
• 47 329,07 ha nawodnionych gruntów, w tym 41 800,37 ha gruntów rolnych (prawie 42 tys. ha gruntów rolnych).

Ponadto, corocznie dodawane są nowe zadania utrzymaniowe w zależności od bieżących potrzeb i stanu urządzeń co oznacza, że ilość zmagazynowanej wody będzie systematycznie wzrastać, zmierzając do zaspokojenia lokalnych potrzeb.

Realizacja zPKZW odbywa się przy szerokiej współpracy Wód Polskich, samorządów, rolników, Lasów Państwowych oraz instytucji zajmujących się rolnictwem i ochroną środowiska. Od 2020 roku Wody Polskie organizują spotkania w sprawie kształtowania zasobów wodnych z udziałem przedstawicieli samorządu, spółek wodnych, urzędów marszałkowskich, urzędów wojewódzkich, regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, parków narodowych, Lasów Państwowych, Krajowego Ośrodka Wspierania Rolnictwa, Izby Rolniczej, Ośrodków Doradztwa Rolniczego oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Ich efekty to:

• 1900 spotkań,
• 92 porozumienia finansowe na kwotę 10,3 mln zł,
• 70 porozumień rzeczowych.

Pracownicy Wód Polskich biorą też czynny udział w spotkaniach Lokalnych Partnerstw ds. Wody (LPW), które mają na celu współpracę w zakresie racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Obszarem działania projektu jest powiat reprezentowany przez podmioty działające na danym terenie, m.in. samorząd, rolników, Wody Polskie, Lasy Państwowe, etc. Inicjatorem tworzenia LPW jest Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, organizacja struktur realizowana jest przez Ośrodki Doradztwa Rolniczego w całym kraju. Efektem LPW jest:

• 369 spotkań,
• 49 podpisanych listów intencyjnych,
• 44 deklaracje współpracy.

Wody Polskie zarządzają też niemal 100 wielofunkcyjnymi zbiornikami retencyjnymi, które są strategicznym rezerwuarem wody, a także planują budowę nowych, m.in. Wielowieś Klasztorna w Wielkopolsce, czy Kąty-Myscowa na Podkarpaciu. Budowa wielofunkcyjnych zbiorników retencyjnych jest elementem Planu przeciwdziałania skutkom suszy. Plan zawiera wykaz przeszło 590 inwestycji, których realizacja przyczyni się do obniżania ryzyka zjawiska suszy, a tym samym ograniczenia strat gospodarczych, społecznych i środowiskowych.

W celu przeciwdziałania skutkom suszy, pracownicy Wód Polskich prowadzą również piętrzenia na około 4 000 obiektów hydrotechnicznych, w zależności od potrzeb wynikających z aktualnie panującej sytuacji hydrologicznej. Dzięki temu możliwe jest zwiększenie retencji korytowej nawet do 378 mln m³ wody.

Ułatwienia dla rolników w zakresie retencji wód

Lokalne działania z zakresu małej retencji pozwalają gromadzić wodę i zatrzymać lub spowolnić spływ wód. Poprawiają bilansu wodny w okolicy, dzięki czemu możliwe jest odpowiednie nawodnienie upraw, czyli w efekcie wyższe plony. Budowa śródpolnych oczek wodnych, zbiorników, stawów, zastawek, czy przepusto-zastawek na rowach melioracyjnych, a także tworzenie nadwodnych pasów roślinności i zadrzewień wpływa korzystnie na rozwój bioróżnorodności i odtwarzanie tradycyjnych krajobrazów rolniczych oraz pozwala redukować poziom zanieczyszczeń pochodzących z nawozów.

Dzięki uproszczonym przepisom Prawa wodnego rolnicy zyskują zachętę do retencjonowania wody na własnej ziemi, co pozwala optymalnie nawadniać uprawy bez konieczność drenowania zasobów wód podziemnych. Retencja wody w gospodarstwach rolnych jest koniecznością, a w tym celu można wykorzystać istniejącą sieć melioracyjną. Dzięki budowie piętrzeń i zastawek woda nie spływa szybko, ale pozostaje w okolicy przez dłuższy czas, zasilając i odnawiając stopniowo poziom wód gruntowych.

Przebudowa rowów w celu zatrzymywania wody oraz obiektów drenarskich w celu hamowania odpływu wody nie wymaga żadnych zgłoszeń i pozwoleń. Wystarczy jedynie powiadomienie właściwego miejscowo zarządu zlewni Wód Polskich.

Przez wiele lat śródpolne stawy i oczka wodne traktowano często jako nieużytki, a wiele z nich na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci zniknęło z krajobrazu polskiej wsi. Tymczasem są cennym rezerwuarem wody, co ma kluczowe znaczenie w przeciwdziałaniu skutkom suszy rolniczej. Retencjonując wodę, utrzymują ją w pobliżu roślin uprawnych oraz wpływają korzystnie na bilans wodny, poprawiając mikroklimat. Są również ostoją bioróżnorodności, co pozwala zapewnić równowagę ekologiczną, czego przykładem jest obecność płazów, które są bioindykatorami czyli wskaźnikami zanieczyszczenia wód.

Wykonanie stawu o powierzchni nieprzekraczającej 5000 m² oraz głębokości nieprzekraczającej 3 m od naturalnej powierzchni terenu, nie wymaga już pozwolenia wodnoprawnego. Wystarczy jedynie zgłoszenie do właściwego miejscowo nadzoru wodnego Wód Polskich. Staw może być napełniany wyłącznie wodami opadowymi, roztopowymi lub gruntowymi i służyć celom retencyjnym.

Edukacja - dobre praktyki rolnicze

Sektor rolniczy jako główny użytkownik obszaru zlewni jest współodpowiedzialny za stan wód – ilościowy i jakościowy – w Polsce. Rolnicy zarówno w interesie własnym i pozostałej części społeczeństwa zobowiązani są chronić środowisko, a stopień oddziaływania produkcji rolnej na jego jakość nie powinien być większy niż jest to konieczne. W ramach gospodarki rolnej, do najważniejszych działań można zaliczyć:

1. nieużywanie sprzętu ubijającego warstwę gleby pod warstwą orną i rozluźnienie tej warstwy;
2. zwiększenie udziału próchnicy w glebie;
3. wprowadzanie i uprawę roślin odpornych na deficyt wody i suszę;
4. orkę w poprzek stoków i tworzenie tarasów;
5. stosowanie poplonów oraz zmianowania;
6. odtwarzanie mikrorzeźby terenu;
7. utrzymywanie i odtwarzanie śródpolnych oczek wodnych.

PGW Wody Polskie stawiają również na edukację w zakresie dobrych praktyk rolniczych. Udostępniamy broszury poświęcone kwestii retencji wód i ograniczenia zużycia wody w rolnictwie oraz na gruntach leśnych, a także inne poradniki dedykowane dla rolników.

Zmiana struktury opadów wymusza na nas wdrożenie inwestycji, które pozwolą nam umiejętnie zagospodarować każdą kroplę wody już momencie, gdy spada na ziemię. Tylko działania kompleksowe, łączące elementy retencji naturalnej i sztucznej oraz działania techniczne i nietechniczne będą skuteczną odpowiedzią na problem suszy w Polsce.