Edukacja Ekologiczna

Oczywiście, prowadzenie działań mitygacyjnych i adaptacyjnych do zachodzących zmian klimatu przez samorządy lokalne zależy również od działań podejmowanych w skali międzynarodowej, które następnie wytyczają kierunki zmian również w zakresie prawa krajowego oraz miejscowego. Jednostki samorządu terytorialnego mogą jednak inicjować i wprowadzać również własne rozwiązania w tym zakresie.

Jakie działania może podjąć samorząd terytorialny?

Samorząd terytorialny ma uprawnienia do kształtowania i tworzenia polityki ekologicznej za pomocą przyznawanych przez ustawy kompetencji dla gmin, powiatów czy województw. Takimi aktami prawnymi są między innymi ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tam znajdziemy przepisy dotyczące ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami czy ochrony środowiska), ale także ustawy szczegółowe, takie jak:

• ustawa z dnia 20 lipca 2017 r - Prawo wodne, ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r - Prawo ochrony środowiska,
• ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody,
• ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach.

Na podstawie tych ustaw gminy mają możliwość podejmowania działań proekologicznych na swoim terenie, realizacji (oraz oceniania) inwestycji środowiskowych i działań mających na celu poprawę jakości powietrza, wód czy gleb. Przepisy regulują również kwestie kar za naruszenia zasad korzystania ze środowiska.

Obowiązkowymi działaniami gminy są:

• określenie zasad (głównie w formie regulaminów) utrzymania czystości i porządku w gminie i dbanie o ich przestrzeganie,
• zapewnienie budowy, utrzymania i eksploatacji instalacji i urządzeń do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych czy stacji zlewnych dla ścieków gromadzonych w zbiornikach bezodpływowych,
• selektywne zbieranie odpadów komunalnych,
• sporządzanie i uchwalanie gminnego programu ochrony środowiska,
• prowadzenie postępowań w sprawie oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz strategii, planów i programów w dziedzinach związanych z ochroną środowiska,
• zbieranie informacji od osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami o rodzaju, ilości i miejscach występowania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska,
• przeprowadzanie kontroli przestrzegania oraz stosowania przepisów o ochronie środowiska w zakresie objętym właściwością gminy,
• wydawanie decyzji nakładających na prowadzącego instalację obowiązek prowadzenia w określonym czasie pomiarów wielkości emisji,
• udostępnianie informacji o środowisku i jego ochronie, znajdujących się w posiadaniu gminy,
• wdrażanie na terenie gminy działań odgórnych, związanych z wdrażaniem aktów prawnych, podyktowanych przez prawo krajowe czy unijne,
• tworzenie oraz utrzymywanie w należytym stanie terenów zieleni i zadrzewienia.

Przykłady dodatkowych, pozytywnych działań gmin:

• wykorzystywanie energii odnawialnej do zasilania części infrastruktury gminnej (np. latarnie zasilane bateriami słonecznymi),
• pozytywne zmiany dotyczące gospodarki odpadami – np. wprowadzanie na terenie gminy mobilnych punktów odbioru elektroodpadów, ale również innych frakcji odpadów komunalnych,
• prowadzenie bezpłatnych punktów doradztwa energetycznego na obszarze gminy,
• prowadzenie racjonalnej gospodarki wodami opadowymi na terenie gminy,
• prowadzenie działań edukacyjnych na terenie gminy – organizacja warsztatów, konkursów plastycznych, wernisaży o tematyce proekologicznej,
• zastąpienie istniejących jednostek i źródeł wytwarzania energii, jednostkami niskoemisyjnymi,
• modernizacja sieci dystrybucji ciepła – ograniczenie strat ciepła,
• zwiększenie udziału powierzchni biologicznie czynnej poprzez ograniczanie powierzchni nieprzepuszczalnych w mieście lub ich rozszczelnienie,
• budowa systemów ostrzegania i informowania o zagrożeniach związanych ze zmianami klimatu,
• wyodrębnienie budżetu na realizację projektów klimatyczno-środowiskowych,
• angażowanie mieszkańców w działania proklimatyczne.

To tylko niektóre z przykładów proekologicznych działań, które mogą i często podejmują władze samorządowe w celu ochrony klimatu.

W przypadku działań dotyczących gospodarki wodnej doskonałym przykładem jest, np. poprawa bilansu wodnego i zwiększenie retencji wodnej. Retencja jest takim sposobem gospodarowania wodą, która pozwala nie tylko na uniknięcie podtopień w czasie wezbrań, ale pozwala także na zatrzymanie wody w środowisku naturalnym oraz ponowne wykorzystanie zebranej wody, np. w zbiornikach przeciwpożarowych czy systemach nawadniania terenów zielonych. Zwiększenie retencji odbywa się m.in. poprzez nasadzenia drzew i krzewów – ekspansję terenów zielonych, a także poprzez sprawne gospodarowanie zretencjonowaną wodą. Wodę możemy również gromadzić w przydomowych instalacjach zatrzymujących deszczówkę. O tym, że Polacy coraz częściej mają je w swoich ogrodach świadczą, chociażby dwie dotychczasowe edycje programu „Moja Woda”, które cieszyły się ogromnym zainteresowaniem. Dobrą praktyką związaną z adaptacją do zmian klimatu jest także zwiększenie nasadzeń drzew i krzewów. Jest to takie planowanie przestrzeni, w którym odchodzi się od tworzenia betonowych pustyń, co sprawia, że zyskujemy większe zacienienie, a tym samym niższą temperaturę w upale dni, co bezpośrednio wpływa na komfort życia mieszkańców. Szpalery drzew wzdłuż ciągów komunikacyjnych nie tylko zapewniają cień oraz zatrzymują wodę, ale także przyczyniają się do poprawy mikroklimatu miasta. Coraz bardziej popularne staje się również zastępowanie tradycyjnych trawników łąkami kwietnymi. Wspomagają one bioretencję, a także bioróżnorodność na swoim terenie, jednocześnie znacząco wzbogacając estetykę terenu. Doskonałym przykładem pozytywnych działań jest inwestycja w zielone dachy i ściany. Posiadają one wiele zalet zarówno ekonomicznych, jak i ekologicznych, takich jak: oczyszczanie powietrza, obniżanie temperatury otoczenia, zwiększenie różnorodności krajobrazu, gromadzenie wody deszczowej (czyli zwiększanie bioretencji), regulacja temperatury wewnątrz budynku, czy zwiększenie różnorodności gatunkowej w miastach (co dotyczy zarówno fauny, jak i flory).

Przykładem działań dotyczących gospodarki odpadami jest np. propagowanie segregacji odpadów oraz edukacja gminna w tym zakresie. Ludzie poinformowani o tym, w jaki sposób należy odpady segregować, będą mieli mniej wątpliwości podczas tej czynności, przez co będzie ona przychodzić im łatwiej. Jednak oprócz działań mających na celu edukowanie w tym zakresie, konieczne jest również zapewnienie swobodnego dostępu do pojemników na odpady segregowane oraz miejsc, gdzie możemy oddać odpady niebezpieczne z gospodarstw domowych lub zużyte sprzęty elektroniczne. Często odległość, czas, a także brak możliwości przetransportowania ciężkich odpadów uniemożliwiają mieszkańcom odwiedzanie Punktów Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych, dlatego część miast wychodzi z inicjatywą, organizując mobilne punkty. Jest to pozytywny przykład działania w tym zakresie. Warto także dodać, że właściwa segregacja pozwala zmniejszyć ilość odpadów na składowiskach, a tym samym wpływa na obniżenie szkodliwej emisji gazów cieplarnianych.

Przykładem pozytywnych działań dotyczących obniżenia szkodliwej emisji zanieczyszczeń do środowiska jest z kolei przede wszystkim realizacja Planu Gospodarki Niskoemisyjnej, który zawiera pozytywne działania z zakresu ochrony powietrza na terenie gminy. W programie tym ujęte są także działania m.in. z zakresu wsparcia efektywności energetycznej, wykorzystania odnawialnych źródeł energii, termomodernizacji obiektów, a także działania edukacyjne dotyczące zarówno wspomnianych obszarów, jak i zmian klimatycznych oraz zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi.

Gminy uczestniczą też często w programach priorytetowych, czyli programach wsparcia krajowego i unijnego, których celem jest poprawa jakości środowiska i wprowadzenie działań mających na celu polepszenie jakości konkretnych celów tematycznych (np. jakości powietrza). Projekty te współfinansowane są ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Przykładem takiego programu jest Program „Czyste Powietrze” - kompleksowe działanie, którego celem jest poprawa jakości powietrza oraz zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych. Zakłada on m.in. wymianę źródeł ciepła oraz poprawę efektywności energetycznej budynków mieszkalnych jednorodzinnych. Program jest systematycznie usprawniany, aby jak najwięcej beneficjentów mogło skorzystać ze wsparcia (m.in. uproszczono wniosek o dotację, skrócono czas ich rozpatrywania czy umożliwiano korzystanie z e-wniosku na portalu gov.pl). Ponadto w 2020 r., w drugiej części programu „Czyste Powietrze”, uruchomiono podwyższony poziom dofinansowania (do 37 tys. zł), a w styczniu 2022 r. wystartowała jego trzecia część z najwyższym dofinansowaniem do 69 tys. zł przy miesięcznym dochodzie nie większym niż 900 lub 1260 zł na osobę (dotyczy odpowiednio gospodarstw wieloosobowych i jednoosobowych) oraz dla osób z ustalonym prawem do zasiłku.

Kolejnym programem wspierającym walkę ze smogiem jest program STOP SMOG, który daje wszystkim zainteresowanym samorządom szansę na nawet 70% dofinansowania kosztów niskoemisyjnych inwestycji, takich jak: likwidacja lub wymiana źródeł ciepła na niskoemisyjne oraz termomodernizacja w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych. Pozostałe 30% stanowi wkład własny gminy/powiatu. Dzięki temu mieszkańcy gmin – położonych na obszarze, gdzie obowiązuje tzw. uchwała antysmogowa – mogą otrzymać dotację do 100% kosztów przedsięwzięcia. Ostatecznym beneficjentem programu „Stop Smogu” są osoby, których przeciętny miesięczny dochód, na jednego członka gospodarstwa domowego, nie przekracza 175% kwoty najniższej emerytury w gospodarstwie jednoosobowym i 125% tej kwoty w gospodarstwie wieloosobowym.

Co więcej – oprócz typowo ustawowych środków przeciwdziałania szkodliwej emisji, gminy często wychodzą z własnymi inicjatywami dotyczącymi np. organizowania dnia bez samochodu czy dofinansowania zakupu biletu komunikacji miejskiej w dni o wyjątkowo wysokim zanieczyszczeniu powietrza. W niektórych polskich miejscowościach wprowadzono również program darmowej komunikacji miejskiej – rozwiązanie obecne jest m.in. w Bełchatowie, Michałowicach, Lidzbarku Warmińskim czy Łukowie. Są to jednak akcje doraźne, w przypadku długofalowych zmian w tym zakresie warto odnotować działania zmierzające do wymiany taboru komunikacji miejskiej na zasilany alternatywnymi źródłami energii (napęd elektryczny lub hybrydowy), a także takie planowanie przestrzeni miejskiej, by ograniczyć ruch samochodów w centrach dużych miast. Jest to zdecydowanie ekologiczna droga rozwoju i już od jakiegoś czasu pokazuje, że jakość powietrza w centrach miast wprowadzających takie rozwiązania, jak przytoczone programy czy dodatkowe działania gminy, znacznie się poprawiła.

Warto również wspomnieć o Zielonych Budżetach Obywatelskich. Stanowią one formę społecznych konsultacji, które mają na celu zdiagnozowanie potrzeb mieszkańców miast w zakresie ochrony środowiska i szeroko pojętej ekologii. Oznacza to, że jeśli mieszkaniec miasta lub gminy, które biorą udział w tym projekcie, ma pomysł, którego realizacja może przyczynić się do poprawy jakości środowiska na terenie miasta, może zgłosić swój wniosek do tego projektu.

Podobnie jak w przypadku Budżetu Obywatelskiego środki finansowe są rozdzielone na jednostki pomocnicze miasta lub gminy, przydzielona zostaje również pula środków dla projektów obejmujących zasięgiem całe miasto. Oznacza to, że projekt o charakterze lokalnym obejmuje jedną jednostkę pomocniczą miasta, natomiast jeśli z pomysłu skorzystają mieszkańcy więcej niż jednej dzielnicy, to projekt ten ma wtedy charakter ogólnomiejski. Przykładami działań sfinansowanych ze środków Zielonych Budżetów Obywatelskich są np.: rewitalizacje parków, zakładanie budek lęgowych dla ptaków czy tworzenie ścieżek edukacyjnych w parkach czy na wałach przeciwpowodziowych. Formą budżetu partycypacyjnego jest także fundusz sołecki. Są to środki finansowe wyodrębnione w budżecie gminy, które są zagwarantowane dla sołectw na realizację przedsięwzięć służących poprawie ich warunków życia. To mieszkańcy danego sołectwa decydują, na jaki cel zostaną przeznaczone, co oznacza, że mogą być one wydatkowane także na cele służące ochronie środowiska i klimatu.

Niezwykle cenne są Podręczniki Dobrych Praktyk, które powstały w ramach konkursu „Miasto z Klimatem - najlepszy zrealizowany projekt”. Prezentują one proekologiczne inwestycje miejskie, które zostały nagrodzone w konkursie. Można je pobrać tutaj (podręcznik z roku 2020) oraz tutaj (podręcznik z roku 2021).