W artykule przedstawiono szczegółowy przegląd literatury dotyczącej kryzysu finansowego i gospodarczego w strefie euro z punktu widzenia kraju z derogacją. W ramach analizy zdiagnozowano zestaw czynników – zarówno tych o charakterze systemowym, jak i tych zależnych od sytuacji w poszczególnych państwach – wskazujących, że stabilność gospodarki w warunkach uczestnictwa w unii walutowej jest efektem działań podejmowanych zarówno na poziomie krajowym, jak i na poziomie wspólnotowym. W pracy wskazano, że do wystąpienia sytuacji kryzysowej przyczyniły się następujące czynniki: niedoskonałości instytucjonalne, niedostateczna reakcja na występowanie nierównowag makroekonomicznych, zaniedbania w zakresie reform strukturalnych, szoki finansowe oraz przesadnie ekspansywna polityka fiskalna. Przeanalizowane zostały ponadto dotychczasowe oraz planowane zmiany instytucjonalne w strefie euro, które będą miały wpływ na kształt obszaru walutowego w przyszłości. Bez względu na finalny kształt tych zmian, zwrócono uwagę na fakt, że wprowadzenie euro w przyszłości będzie się wiązało z uczestnictwem w unii fiskalnej o bliżej obecnie nieokreślonym zakresie. Kryzys unaocznił warunkowość długoterminowej stabilności unii walutowej względem pogłębienia integracji fiskalnej, co jednak wiązałoby się – w przypadku wprowadzenia euro – z większym niż dotychczas zakładano ograniczeniem zakresu kompetencji pozostających na poziomie krajowym. Wskazana sytuacja implikuje istotne zmiany w bilansie korzyści, kosztów, szans i zagrożeń związanych z wprowadzeniem euro. Choć określenie bilansu tychże zmian będzie wymagało analizy ilościowej, to już teraz należy wskazać na istotnie większą (niż dotychczas szacowano) zależność skutków wprowadzenia euro od kształtu polityki gospodarczej prowadzonej przez poszczególne państwa członkowskie. 

This paper provides an extensive survey of literature on the euro area crisis from the perspective of a candidate country. A mix of country-specific and systemic factors emerge from our analysis, suggesting that a stable participation in the monetary union requires that both country-level and union-wide policies be applied. We demonstrate how the crisis developed since the inception of the EMU as a result of misspecified institutions, unhandled macroeconomic imbalances, neglected structural reforms, financial shocks and fiscal profligacy. We document the available empirical material and recent (or ongoing) institutional changes in order to better define the future euro area framework that new countries (with so-called derogation) shall enter at some point. Whatever final design emerges from this process, it has already become clear that they will adopt the euro in a package with entering some sort of fiscal union. The crisis has illustrated that deeper fiscal integration was a necessary condition for long-run stability, but -- at the same time -- the euro adoption will be associated with giving up more sovereignty than it has previously been expected. The new situation implies some serious shifts in relative importance of euro-costs and euro-benefits for the EA-newcomers, both on the upside and on the downside. It remains an issue for quantitative research to weight their relative impact against each other, but it seems that their conditionality on country-level macroeconomic policy largely exceeds the previous assessments.