Pakt konkretyzuje katalog praw zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka – w części dotyczącej praw społecznych. Uchwalony został w 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, wszedł w życie w 1976 r. Paktem związane są 164 państwa (czerwiec 2015 r.). Polska ratyfikowała Pakt w 1977 r.

Pakt zobowiązuje do niedyskryminowania przy gwarantowaniu wymienionych w nim praw (ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie, sytuację majątkową, urodzenie, czy jakiekolwiek okoliczności) oraz do zagwarantowania równych praw kobiet i mężczyzn w korzystaniu z praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych.

W katalogu praw gwarantowanych przez Pakt znajduje się prawo do:

• pracy,
• sprawiedliwych warunków pracy (w tym odpowiedniego wynagrodzenia, bezpieczeństwa i higieny, możliwości awansu, a także urlopu i czasu wolnego),
• tworzenia i przystępowania do związków zawodowych i strajku,
• zabezpieczenia społecznego,
• odpowiedniego poziomu życia,
• ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego,
• nauki, która powinna być obowiązkowa, bezpłatna i dostępna dla wszystkich na poziomie podstawowym, powszechnie dostępna na poziomie średnim i w równym stopniu dostępna dla wszystkich na zasadzie zdolności,
• udziału w życiu kulturalnym, korzystania z postępu naukowego.

Zobowiązania państw

Charakter zobowiązań wynikających z Paktu precyzuje jego artykuł 2 ustęp 1, w którym stwierdza się, że państwa mają obowiązek podejmować odpowiednie kroki, wykorzystując maksymalnie dostępne środki, w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw w nim ustanowionych. Zobowiązania wynikające dla państw z Paktu są zatem zobowiązaniami do podjęcia starań w kierunku ich możliwie pełnej realizacji; stopień realizacji może być zmienny, zależy od poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego, tradycji konstytucyjnej oraz polityki danego państwa. Z mocy samego Paktu nie wynikają dla państw obowiązki przyjęcia konkretnych, szczegółowych rozwiązań - o nich decydują same państwa, w ramach wytycznych danych w Pakcie. Tylko nieliczne z postanowień Paktu zawierają elementy szczegółowych uprawnień jednostek. Chodzi o te aspekty praw, które wiążą się z wolnością od ingerencji państwa czy z zakazem dyskryminacji (zakaz pracy przymusowej, prawo do organizowania się, prawo do edukacji).

Kontrola wykonywania Paktu

Międzynarodową kontrolę wykonywania Paktu przez państwa realizuje obecnie Komitet praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Przewidziana w Pakcie kontrola, to jest sprawowana przez Radę Gospodarczą i Społeczną okazała się niepraktyczna i dlatego w 1985 r., w drodze rezolucji Rady, powołany został komitet.

Komitet składa się z 18 ekspertów o wysokich kwalifikacjach w dziedzinie pracy i, szerzej, socjalnej, którzy uczestniczą w pracach komitetu we własnym imieniu (są niezależni od rządów).

Ocena wykonywania Paktu przeprowadzana jest na podstawie składanych przez państwa sprawozdań. Są one sporządzane przy wykorzystaniu kwestionariusza opracowanego przez komitet (obecna wersja z 2009 r.) i przedkładane w kilkuletnich odstępach. Poza sprawozdaniem krajowym członkowie komitetu dysponują także uwagami organizacji pozarządowych. Uwagi organizacji pozarządowych przekazane komitetowi przed terminem rozpatrzenia sprawozdania udostępniane są państwu.

Po wstępnym rozpatrzeniu sprawozdania komitet spotyka się z delegacją rządową (tzw. obrona), w trakcie spotkania omawiane są kwestie budzące szczególne zainteresowanie komitetu. Spotkanie jest publicznie dostępne.

Po obronie komitet przyjmuje wnioski końcowe, zawierające ocenę wdrażania postanowień Paktu przez dane państwo (aspekty pozytywne, problemy) oraz zalecenia co do sposobu rozwiązania problemów. Zalecenia nie są wiążące dla państw.

Komitet praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych publikuje także komentarze ogólne, odzwierciedlające poglądy komitetu na treść postanowień Paktu. Komentarze nie przedstawiają wiążącej interpretacji Paktu.

Kontrola wykonywania paktu może być też sprawowana w ramach procedury skargowej. W 2008 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło protokół dodatkowy do Paktu, przewidujący możliwość przedkładania przez jednostki Komitetowi praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych skarg na niewykonywanie przez państwa postanowień Paktu. Protokół przewiduje także rozpatrywanie przez komitet skarg międzypaństwowych.

Komitet może też prowadzić procedurę dochodzeniową, w razie powzięcia wiadomości o poważnych lub systematycznych naruszeniach praw, o których mowa w Pakcie. Skarżone może być jedynie państwo będące stroną protokołu. Protokół wszedł w życie w 2013 r., jego stronami jest 20 państw (kwiecień 2015 r.).