Od wejścia w życie ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2018 r., poz. 998), czyli od 1 stycznia 2012 roku, etapowo wdrażany jest w Polsce proces przekształceń w obszarze pieczy zastępczej, zmierzający do oparcia systemu przede wszystkim na rodzinnych formach pieczy zastępczej i ograniczeniu roli placówek opiekuńczo-wychowawczych. Niestety tempo procesu deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej jest niezadowalające. Aktualnie problemem w Polsce jest nadmiar placówek opiekuńczo-wychowawczych. Na dzień 31 grudnia 2017 r. działało na terenie Polski ogółem 1 106 placówek opiekuńczo-wychowawczych. W placówkach tych oraz pozostałych formach instytucjonalnej pieczy zastępczej we wskazanym wyżej terminie przebywało łącznie 17 408 dzieci. W tym samym okresie w  rodzinnych formach pieczy zastępczej było umieszczonych 55 721 dzieci.

Procedowany obecnie projekt ustawy o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej przewiduje szereg zmian wzmacniających działania profilaktyczne kierowane do rodzin z problemami opiekuńczo – wychowawczymi jak i zmian, wzmacniający rodzicielstwo zastępcze i ograniczających kierowanie dzieci do instytucjonalnych form pieczy zastępczej.

Kluczową zmianą przewidzianą w projekcie ustawy o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, której celem jest między innymi udoskonalenie procedur poszukiwania najlepszego środowiska zastępczego dla dziecka pozbawionego opieki rodziny własnej, jest wprowadzenie systemu teleinformatycznego służącego do prowadzenia rejestru oraz udostępniania z niego danych.

Rejestr ten będzie obejmował w szczególności:

1) wykaz dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej oraz osób, o których mowa
w art. 37 ust. 2, z podziałem na dzieci i osoby umieszczone w poszczególnych formach rodzinnej pieczy zastępczej oraz poszczególnych formach instytucjonalnej pieczy zastępczej;

2)  wykaz kandydatów zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka;

3) wykaz rodzin zastępczych z podziałem na rodziny zastępcze spokrewnione, niezawodowe albo zawodowe;

4)  wykaz rodzinnych domów dziecka;

5)  wykaz placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych albo interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych.

W obecnym stanie prawnym funkcjonuje rejestr danych o osobach zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub do prowadzenia rodzinnego domu dziecka oraz rejestr osób już pełniących w/ w funkcje. Rejestr ten prowadzi starosta, który jest zobligowany do dostarczania danych z rejestru do właściwego sądu.

Projekt ustawy o zmianie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej rozszerza ten rejestr o dodatkowe informacje dotyczące: wykazu dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej, wykazu placówek instytucjonalnej pieczy zastępczej (obecnie rejestr ten wraz z rejestrem wolnych miejsc w pieczy instytucjonalnej prowadzi wojewoda) oraz wykazu osób usamodzielnianych.

W związku z artykułem w Dzienniku Gazeta Prawna „Samorządy biją na alarm: Rafalska rozdzieli rodzeństwa”, publikowanym dnia października 2018 r., informujemy, że:

Dotychczasowy rejestr prowadzony przez starostę stanowi źródło informacji o wolnych miejscach w rodzinnej pieczy zastępczej jedynie na terenie danego powiatu. Brakuje narzędzia wymiany tych danych pomiędzy powiatami. Taki stan powoduje, że w niektórych powiatach w rodzinnej pieczy zastępczej są wolne, niewykorzystane miejsca, podczas gdy w innych sąsiednich powiatach – małe dzieci, niezgodnie z przepisami ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, są umieszczane w placówkach opiekuńczo-wychowawczych z powodu braku miejsc w rodzinach zastępczych i rodzinnych domach dziecka. Nie sprzyja to realizacji idei deinstytucjonalizacji pieczy zastępczej, która jest naczelnym celem polityki Państwa, a wręcz przeciwnie – tamuje działania zmierzające do zmniejszenia liczby placówek opiekuńczo-wychowawczych i liczby przebywających w nich dzieci.

Proponowany w ramach nowelizacji ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej rejestr dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej ma służyć jednostkom organizacyjnym wspierania rodziny i pieczy zastępczej, wskazanym w projekcie ustawy,
do lepszej organizacji pieczy zastępczej i zgodnego z dobrem dziecka poszukiwania wolnych miejsc w pieczy zastępczej na terenie całej Polski przez sąd rodzinny. Celem rejestru jest przede wszystkim znalezienia dla dziecka najbardziej adekwatnego do jego potrzeb miejsca w pieczy zastępczej. Takie miejsce będzie poszukiwane przede wszystkim w rodzinnej pieczy zastępczej, na terenie powiatu miejsca zamieszkania dziecka.

Taki sposób działania narzucają sądom umieszczającym dzieci w pieczy zastępczej obowiązujące przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie art. 1127Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, sąd umieszcza dziecko w instytucjonalnej pieczy zastępczej, jeżeli brak jest możliwości umieszczenia dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej lub z innych ważnych względów nie jest to zasadne. W miarę możliwości sąd umieszcza dziecko w pieczy zastępczej na terenie powiatu miejsca zamieszkania dziecka. W celu zwiększenia efektywności pracy z rodziną
po umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej rodzinie biologicznej zawsze przydzielany jest asystent rodziny.

Rejestr nie tylko ułatwi umieszczanie dzieci w pieczy zastępczej, ale co bardzo istotne umożliwi w każdej sytuacji łączenie rodzeństw i kontrolę historii umieszczeń dziecka w pieczy zastępczej, co ma niezwykle ważną rolę w ocenie możliwości pracy z rodziną dziecka na rzecz powrotu dziecka do rodziny. W związku z funkcją łączenia umieszczanego w pieczy zastępczej dziecka z rodzeństwem uprzednio już umieszczonym w jednej z form pieczy zastępczej, system będzie informować, że są już w nim dane dziecka, którego co najmniej jeden z rodziców ma taki sam PESEL, jak rodzic dziecka, którego dane są wprowadzane do systemu.

Obecnie, zgodnie z art. 95 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, umieszczenie dziecka poniżej 10 roku życia w placówce opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, interwencyjnego lub specjalistyczno-terapeutycznego jest możliwe w przypadku, gdy w danej placówce opiekuńczo-wychowawczej umieszczona jest matka lub ojciec tego dziecka oraz w innych wyjątkowych przypadkach, szczególnie gdy przemawia za tym stan zdrowia dziecka lub dotyczy to rodzeństwa. Sądy jednak umieszczają nowe, małe dzieci w domach dziecka, ponieważ nie posiadają informacji o wolnych miejscach w rodzinnej pieczy zastępczej w sąsiednich powiatach.

Propozycja zmiany wskazanego wyżej przepisu zmierza do wyeliminowania przypadków umieszczania dziecka poniżej 10 roku życia w pieczy instytucjonalnej. Umieszczenie dziecka poniżej 10 roku życia w placówce opiekuńczo-wychowawczej byłoby możliwe tylko w przypadku, gdy w danej placówce opiekuńczo-wychowawczej umieszczona jest matka lub ojciec tego dziecka. Projekt ustawy, w zakresie zmian Kodeksu postępowania cywilnego, dopuszcza jednak sytuację, że w przypadku gdy w placówce opiekuńczo-wychowawczej od dłuższego czasu przebywają  już starsze dzieci z rodzeństwa, których przeniesienie z placówki do innej formy pieczy zastępczej zdecydowanie godziłoby w ich dobro, dzieci te mogłyby pozostać w dotychczasowej placówce, a ich młodsze rodzeństwo byłoby umieszczane w rodzinnych formach pieczy zastępczej.  Sytuację takiego rozdzielenia należy jednak traktować jako bezwzględny wyjątek, bowiem dla licznego rodzeństwa są przeznaczone rodzinne domy dziecka i placówki typu rodzinnego.

W świetle powyższego należy zauważyć, że przedstawiony w artykule pogląd, że wprowadzenie centralnego rejestr wolnych miejsc w pieczy zastępczej, w powiązaniu z ograniczeniami wprowadzonymi w art. 95 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, przyczyni się do rozdzielania rodzeństw, jest sprzeczny z propozycjami zawartymi w projekcie ustawy. Rozpowszechnianie tego typu opinii może szkodzić realizacji reformy w zakresie pieczy zastępczej i może służyć zakonserwowaniu obecnego stanu, w którym małe dzieci są umieszczane w zinstytucjonalizowanych domach dziecka.