Konwencja gwarantuje prawa dziecka, niezależnie od koloru skóry, wyznania czy pochodzenia. Przyjęta została przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1989 r., Polska jest inicjatorem jej uchwalenia. Konwencja weszła w życie w 1990 r. Stronami konwencji jest 195 państwa (czerwiec 2015 r.). Polska ratyfikowała konwencję w 1991 r.

Postanowienia Konwencji o prawach dziecka są podstawą działalności UNICEF, który podejmuje starania, aby stanowiły one kanon zasad etycznych i standardów międzynarodowych postępowania wobec dzieci.

Konwencja nakazuje gwarantowanie zapisanych w niej praw bez jakiejkolwiek dyskryminacji. Ponadto, zakazuje jakiejkolwiek dyskryminacji lub karania dziecka ze względu na status prawny, działalność, poglądy, przekonania religijne rodziców, członków rodziny lub opiekunów.

Nakazuje ona, by we wszelkich działaniach dotyczących dziecka kierować się jego najwyższym dobrem.

Konwencja nakłada na państwa obowiązek podejmowania działań biorąc pod uwagę prawa i obowiązki rodziców dziecka lub jego opiekunów. Ponadto, nakazuje państwom poszanowanie praw i obowiązków rodziców, członków rodziny, środowiska, opiekunów prawnych, innych osób, do ukierunkowania dziecka i udzielania mu rad przy korzystaniu przez nie z praw określonych w konwencji. Konwencja wskazuje, że rodzice lub inne osoby odpowiedzialne za dziecko ponoszą główną odpowiedzialność za jego utrzymanie oraz zapewnienie warunków niezbędnych do rozwoju.

W konwencji zapisane są:

• prawo do życia i rozwoju, do tożsamości, obywatelstwa,
• prawo swobody myśli, sumienia i wyznania, wyrażania poglądów, w tym w postępowaniu administracyjnym i sądowym,
• prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, domowego, tajemnicy korespondencji
• prawo do wychowania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi, prawo poznania rodziców, jeżeli to możliwe,
• prawo do wolności od tortur, poniżającego traktowania, przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych,
• prawo do swobodnego zrzeszania się, pokojowych zgromadzeń,
• prawo do odpowiedniego do wieku i stopnia rozwoju traktowania w ramach postępowania karnego,
• prawa społeczne, w tym prawo do odpowiedniego standardu życia, opieki w instytucjach i zakładach, ochrony socjalnej, ochrony zdrowia, rehabilitacji społecznej i zdrowotnej,
• prawo do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, podejmowaniem pracy w zbyt wczesnym wieku,
• prawo do wypoczynku i czasu wolnego,
• prawo dostępu do informacji i materiałów pochodzących z różnych źródeł,
• prawa do nauki, w tym prawo do bezpłatnej i obowiązkowej nauki w zakresie szkoły podstawowej.

Szczególną uwagę konwencja poświęca dzieciom niepełnosprawnym, nakładając na państwo obowiązek zapewnienia warunków integracji społecznej, edukacji, rehabilitacji, rekreacji, dostępu do opieki zdrowotnej. Ponadto, konwencja zawiera zasady dotyczące postępowania w przypadku przysposobienia, procedur uchodźczych, ochrony tożsamości dzieci należących do mniejszości etnicznych, religijnych, językowych.

Zobowiązania państw

Zgodnie z art. 4 konwencji nakłada ona na państwa obowiązek podjęcia działań ustawodawczych i innych w celu realizacji praw w niej zapisanych. Jeżeli chodzi o realizację praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych określonych w konwencji, to państwa zobowiązanie są do podjęcia działań, wykorzystując maksymalnie dostępne środki i, gdy to potrzebne, w ramach współpracy międzynarodowej.

Protokoły dodatkowe do konwencji

W 2000 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych rozszerzyło zakres ochrony dzieci, przyjmując dwa protokoły dodatkowe do konwencji:

• w sprawie angażowania dzieci w konflikty zbrojne,
• w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii.

Oba protokoły weszły w życie w 2002 r., stronami pierwszego jest 159 państw, stronami drugiego jest 169 państw (czerwiec 2015 r.). Polska ratyfikowała oba protokoły w 2005 r.

Protokół w sprawie angażowania dzieci w konflikty zbrojne wskazuje, że:

• obowiązkowy pobór powinien dotyczyć osób, które ukończyły 18 rok życia,
• pobór ochotniczy powinien dotyczyć osób starszych niż 15 lat,
• przed ukończeniem 18 roku życia członkowie sił zbrojnych nie powinni brać bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych.

Protokół w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii nakłada na państwa obowiązek wprowadzenia zakazu handlu dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii, jak też penalizacji czynności z tym związanych. Drugim obszarem działań państw ma być ochrona praw i interesów dzieci-ofiar handlu, prostytucji i pornografii. W tym zakresie protokół wymienia szereg rozwiązań, jakie powinny być przyjęte w ramach postępowania karnego, polityki społecznej, rehabilitacji ofiar.

Kontrola wykonywania konwencji i protokołów

Kontrola wykonywania konwencji i protokołów dodatkowych na szczeblu międzynarodowym sprawowana jest przez Komitet praw dziecka, złożony z 18 niezależnych ekspertów, którzy uczestniczą w pracach komitetu we własnym imieniu (są niezależni od rządów).

Ocena przeprowadzana jest na podstawie okresowo składanych sprawozdań krajowych.

Sprawozdania z wykonywania konwencji sporządzane są przy wykorzystaniu kwestionariusza opracowanego przez komitet (2010 rok) i przedkładane są w kilkuletnich odstępach. Członkowie komitetu dysponują, poza sprawozdaniem krajowym, uwagami organizacji pozarządowych. Uwagi organizacji pozarządowych przekazane komitetowi przed terminem rozpatrzenia sprawozdania udostępniane są państwu.

Po wstępnym rozpatrzeniu sprawozdania komitet odbywa spotkanie z delegacją rządową (tzw. obrona), w trakcie tego spotkania omawiane są kwestie budzące szczególne zainteresowanie komitetu. Spotkanie jest publicznie dostępne.

Po obronie komitet przyjmuje wnioski końcowe zawierające ocenę wdrażania postanowień konwencji przez dane państwo (aspekty pozytywne, problemy) oraz zalecenia co do sposobu rozwiązania problemów. Zalecenia nie są wiążące dla państw. 

Komitet praw dziecka publikuje także komentarze ogólne (ang. General Comments), odzwierciedlające poglądy komitetu na treść postanowień konwencji. Komentarze nie przedstawiają wiążącej interpretacji konwencji.

Konwencja wyposażona jest także w protokół dodatkowy, przewidujący możliwość przedkładania przez osoby indywidualne Komitetowi praw dziecka skarg na niewykonywanie przez państwa postanowień konwencji i protokołów dodatkowych. Protokół przewiduje także rozpatrywanie przez komitet skarg międzypaństwowych. Komitet może też prowadzić procedurę dochodzeniową, wszczynaną w razie powzięcia wiadomości o poważnych lub systematycznych naruszeniach praw, o których mowa w Pakcie.

Skarżone może być jedynie państwo będące stroną protokołu. Protokół wszedł w życie w 2014 r., jego stronami jest 17 państw (czerwiec 2015 r.).