Konwencja ma przyczynić się do poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych, poprzez umożliwienie im rzeczywistego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności, na równi z innymi osobami.

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2006 r. Weszła w życie w 2008 r. Stronami konwencji jest 156 państw (czerwiec 2015 r.). Stroną konwencji jest Unia Europejska. Polska ratyfikowała konwencję w 2012 r.

Treść konwencji

 W preambule konwencja, między innymi:

• uznaje dyskryminację ze względu na niepełnosprawność za pogwałcenie godności i wartości człowieka oraz stwierdza, że osoby niepełnosprawne, szczególnie kobiety i dziewczęta, są często narażone na wieloraką lub wzmocnioną dyskryminację,
• uznaje, że niepełnosprawność to wynik oddziaływania pomiędzy osobami z dysfunkcjami a barierami wynikającymi z postaw i środowiska, co utrudnia pełny udział w życiu społecznym, na równi z innymi osobami,
• podkreśla znaczenie, jakie dla osób niepełnosprawnych ma ich samodzielność i niezależność, a także znaczenie, jakie ma dostępność środowiska fizycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego, opieki zdrowotnej, edukacji, informacji i komunikacji.

Pojęcie „osoby niepełnosprawne” (art. 1) obejmuje osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami.

Konwencja zawiera przepisy:

• zakazujące dyskryminowania osób niepełnosprawnych,
• nakazujące tworzenie warunków korzystania z praw na zasadzie równości z innymi osobami,
• nakazujące wprowadzenie rozwiązań specjalnie adresowanych do osób niepełnosprawnych, odpowiednio do rodzaju zagadnienia.

Najważniejsze postanowienia konwencji:

• zakaz bezprawnego i samowolnego pozbawiania wolności, wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, zakaz poddawania, bez swobodnie wyrażonej zgody, eksperymentom medycznym lub naukowym,
• wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji,
• gwarancje praw politycznych, w tym w celu zagwarantowania udziału w życiu politycznym i publicznym,
• zapewnienie dostępu do środowiska fizycznego, środków transportu, informacji i komunikacji, innych urządzeń i usług powszechnie zapewnianych,
• prowadzenie życia samodzielnie i przy włączeniu w społeczeństwo,
• zakaz samowolnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne, rodzinne, dom lub korespondencję, innego typu komunikację,
• poszanowanie domu i rodziny: zakaz dyskryminacji we wszystkich sprawach dotyczących małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa, adopcji, prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, podejmowania decyzji o liczbie i czasie urodzenia dzieci, dostęp do informacji dotyczących prokreacji i planowania rodziny, odpowiednia pomoc w wykonywaniu obowiązków związanych z wychowaniem dzieci,
• prawo do edukacji na wszystkich poziomach, stworzenie włączającego systemu kształcenia, umożliwiającego integrację dzieci i młodzieży niepełnosprawnych na wszystkich poziomach edukacji,
• prawo osiągnięcia najwyższego możliwego poziomu stanu zdrowia, gwarantowanie opieki zdrowotnej w takim samym zakresie i takiej samej jakości, jak innym osobom,
• rehabilitacja: podejmowanie odpowiednich środków w celu umożliwienia uzyskania i utrzymania możliwie pełnych zdolności fizycznych, intelektualnych, społecznych i zawodowych oraz pełnej integracji,
• prawo do pracy, w tym do możliwości zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną, w otwartym, integracyjnym i dostępnym środowisku pracy, wprowadzanie racjonalnych usprawnień w miejscu pracy,
• zapewnienie odpowiednich warunków życia i ochrony socjalnej,
• podejmowanie działań w celu zapewnienia dostępu do wszelkich form działalności w dziedzinie kultury, rozwoju i wykorzystania potencjału twórczego, artystycznego i intelektualnego, wspieranie uznania tożsamości kulturowej i językowej osób niepełnosprawnych, w tym języków migowych i kultury osób niesłyszących, tworzenie warunków korzystania z wypoczynku i uprawiania sportu.

Zobowiązania państw

Zgodnie z art. 4 Konwencji państwa mają obowiązek przyjęcia wszelkich odpowiednich środków ustawodawczych, administracyjnych i innych w celu wdrożenia konwencji. Jeżeli chodzi o realizację praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych określonych w konwencji, to państwa zobowiązanie są do podjęcia kroków, wykorzystując maksymalnie dostępne środki i, gdy to potrzebne, w ramach współpracy międzynarodowej, w celu stopniowego osiągnięcia ich pełnej realizacji, bez uszczerbku dla tych zobowiązań zawartych w konwencji które, zgodnie z prawem międzynarodowym, mają skutek natychmiastowy.

Kontrola wykonywania konwencji

Kontrola wykonywania na szczeblu międzynarodowym sprawowana jest przez Komitet do spraw praw osób niepełnosprawnych, złożony z 18 niezależnych ekspertów, którzy uczestniczą w pracach komitetu we własnym imieniu (są niezależni od rządów).

Ocena wykonywania konwencji przeprowadzana jest na podstawie składanych przez państwa sprawozdań. Są one sporządzane przy wykorzystaniu kwestionariusza opracowanego przez komitet (obecna wersja z 2009 r.) i przedkładane w kilkuletnich odstępach. Poza sprawozdaniem krajowym członkowie komitetu dysponują także uwagami organizacji pozarządowych. Uwagi organizacji pozarządowych przekazane komitetowi przed terminem rozpatrzenia sprawozdania udostępniane są państwu. Po wstępnym rozpatrzeniu sprawozdania komitet spotyka się z delegacją rządową (tzw. obrona), w trakcie spotkania omawiane są kwestie budzące szczególne zainteresowanie komitetu. Spotkanie jest publicznie dostępne.

Po obronie komitet przyjmuje wnioski końcowe zawierające ocenę wdrażania postanowień konwencji przez dane państwo (aspekty pozytywne, problemy) oraz zalecenia co do sposobu rozwiązania problemów. Zalecenia nie są wiążące dla państw.

Komitet do spraw praw osób niepełnosprawnychpublikuje także komentarze ogólne, odzwierciedlające poglądy komitetu na treść postanowień konwencji. Komentarze nie przedstawiają wiążącej interpretacji konwencji.

Wraz z konwencją przyjęty został protokół dodatkowy, przewidujący możliwość przedkładania przez jednostki Komitetowi do spraw praw osób niepełnosprawnych skarg na niewykonywanie przez państwa postanowień konwencji. Protokół przewiduje także rozpatrywanie przez komitet skarg międzypaństwowych i procedurę dochodzeniową, wszczynaną w razie powzięcia przez komitet wiadomości o poważnych lub systematycznych naruszeniach praw, o których mowa w konwencji.

Skarżone może być jedynie państwo będące stroną protokołu.

Protokół wszedł w życie w 2008 r., jego stronami jest 86 państw (czerwiec 2015 r.).