Ratyfikacja konwencji przez Polskę

Konwencja została ratyfikowana przez Polskę po stwierdzeniu, w wyniku szeroko zakrojonych prac analitycznych (2008-2011), że prawo polskie jest zgodne z jej postanowieniami. Istnieją jednak dwa wyjątki jeżeli chodzi o zgodność prawa polskiego z konwencją. Chodzi o zdolność do czynności prawnych oraz zawieranie małżeństw (art. 12 ust. 4 i art. 23. ust 1 pkt a konwencji). Ponieważ w momencie ratyfikowania konwencji wiadomo było, że zmiany prawa w tym zakresie zostaną przeprowadzone, to aby nie wstrzymywać ratyfikacji, Polska złożyła, odpowiednio, oświadczenie interpretacyjne oraz zastrzeżenie do tych artykułów.

Przeprowadzona zostanie kompleksowa zmiana przepisów dotyczących zdolności do czynności prawnych osób dorosłych oraz instytucji prawnych służących ochronie dorosłych niemających pełnej zdolności do czynności prawnych, w celu odejścia od sztywnego ograniczania praw i wolności osób chorych psychicznie i upośledzonych, zgodnie z wymogami konwencji.

Postanowienie konwencji dotyczące równości wobec prawa (art. 12) jest w różny sposób interpretowanie – według jednych źródeł bezwzględny zakaz ograniczania dotyczy zdolności prawnej, według innych źródeł wynika z niego zakaz pozbawiania lub ograniczania zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. W celu wyeliminowania wątpliwości interpretacyjnych oraz zapobieżenia ewentualnym zarzutom pod adresem Polski, złożone zostało oświadczenie interpretacyjne. Tekst oświadczenia:

„Rzeczpospolita Polska oświadcza, że interpretuje art. 12 konwencji w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie krajowym, jako środka, o którym mowa w art. 12 ust. 4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.”

Prawo polskie nie gwarantuje realizacji postanowienia konwencji dotyczącego zawierania małżeństw. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje, że małżeństwa nie może zawrzeć osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, a także osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu osoby dotkniętej chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Do czasu przeprowadzenia odpowiednich zmian w prawie i aby nie wstrzymywać ratyfikacji, w odniesieniu do art. 23 konwencji złożone zostało zastrzeżenie, pozwalające uniknąć zarzutów naruszenia konwencji. Tekst zastrzeżenia:

„Art. 23 ust. 1 lit. a konwencji dotyczy uznania prawa wszystkich osób niepełnosprawnych, które są w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, do zawarcia małżeństwa i do założenia rodziny, na podstawie swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków. Na podstawie art. 46 konwencji Rzeczpospolita Polska zastrzega sobie prawo do niestosowania postanowienia art. 23 ust. 1 lit. a konwencji do czasu zmiany przepisów prawa polskiego. Do momentu wycofania zastrzeżenia, osoba niepełnosprawna, której niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego, a która jest w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, nie będzie mogła zawrzeć związku małżeńskiego, chyba że sąd zezwoli na zawarcie małżeństwa stwierdzając, że stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu, ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie. Uwarunkowania te wynikają z art. 12 §1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.)”.

 Dodatkowo, Polska złożyła zastrzeżenie do artykułu 23 ustęp 1 litera b i do artykułu 25 litera b. Uzasadnieniem jego złożenia było, że prawo do zdrowia bywa interpretowane na szczeblu międzynarodowym jako prawo do bezwarunkowej aborcji. Aby uniknąć nacisków, by Polska zmieniła obowiązujące przepisy dotyczące warunków przerywania ciąży, złożone zostało zastrzeżenie, na mocy którego Polska gwarantuje sobie swobodę decyzji co do ustalania warunków przerywania ciąży. Tekst zastrzeżenia:

„Rzeczpospolita Polska rozumie, że artykuł 23 ust. 1 lit. b i artykuł 25 lit. a nie powinny być interpretowane jako przyznające jednostce prawo do aborcji czy też nakaz dla państw-stron zapewnienia dostępu do takiego prawa, z wyjątkiem kiedy jest to wyraźnie określone w prawie krajowym”

Organy odpowiadające za wykonywanie konwencji przez Polskę

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych reguluje kwestie z wielu dziedzin, dlatego jej wykonywanie spoczywa na właściwych ministrach. Minister Pracy i Polityki Społecznej koordynuje wykonywanie przez Polskę konwencji, co polega na ocenianiu, czy w procesie tworzenia prawa, polityki i programów brane są pod uwagę jej postanowienia oraz na postulowaniu, aby stwierdzone naruszenia zostały usunięte. Zadanie te minister wykonuje przy pomocy Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych, którego obsługę, z kolei, zapewnia Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych.

Do obowiązków Ministra Pracy i Polityki Społecznej należy także sporządzanie sprawozdań z wykonywania konwencji przez Polskę.

Minister Pracy i Polityki Społecznej powołał w sierpniu 2013 r. Zespół do spraw wykonywania postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, który wspiera go w koordynowaniu wykonywania konwencji oraz pełni funkcję mechanizmu koordynacji w rozumieniu art. 33 ust. 1 Konwencji. Zespół działa pod przewodnictwem Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych i spotyka się co najmniej raz na kwartał. W jego skład wchodzą przedstawiciele ministerstw zaangażowanych w wykonywanie konwencji. Na spotkania mogą być zapraszani przedstawiciele innych instytucji oraz organizacji pozarządowych.

Zadaniem zespołu jest ocena, czy w procesie tworzenia prawa, polityki i programów brane są pod uwagę jej postanowienia oraz występowanie z wnioskami, by usunięte zostały stwierdzone naruszenia. Dokonywanie takiej oceny umożliwiają dostarczane zespołowi przez właściwe ministerstwa i instytucje:

• informacje o działaniach, które związane są z wdrażaniem postanowień konwencji oraz
• informacje o planowanych zmianach rozwiązań prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych lub mogących mieć wpływ na ich sytuację.

Rzecznik Praw Obywatelskich podjął się realizacji obowiązków niezależnej instytucji właściwej w zakresie promowania, ochrony i monitorowania wdrażania konwencji.

Konwencja, w celu zapewnienia niezależnej kontroli jej realizacji na szczeblu krajowym, nakłada na państwa obowiązek wyznaczenia niezależnego mechanizmu monitorowania wdrażania konwencji.

Rzecznik realizuje następujące działania:

• prewencyjne i monitorujące,
• interwencyjne,
• informacyjne i promocyjne

oraz działania mające na celu zapewnienie uczestnictwa społeczeństwa obywatelskiego w procesie monitoringu, w szczególności obejmuje to współpracę z organizacjami pozarządowymi.

Rzecznik Praw Obywatelskich powołał w 2011 r. Komisję ekspertów do spraw osób z niepełnosprawnością. Komisja wspiera Rzecznika w realizacji jego zadań, a w szczególności w zakresie:

• monitoringu ochrony wolności i praw człowieka i obywatela w procesie stosowania prawa,
• przygotowywania analiz i monitoringu realizacji zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.

Ponadto, komisja przygotowuje:

• wnioski de lege ferenda,
• uwagi i rekomendacje dotyczące obowiązujących lub projektowanych zmian aktów prawnych,
• propozycje zmian systemowych,
• tezy do wystąpień Rzecznika Praw Obywatelskich.

Komisja promuje dobre praktyki oraz wykonuje inne zadania zlecane przez Rzecznika Praw Obywatelskich.