Dostępność cyfrowa

Czytniki ekranu

Czytniki ekranu są oprogramowaniem, które przetwarza tekst na mowę. Składają się z dwóch modułów:

• czytnika ekranu, czyli programu, który analizuje tekst widoczny na ekranie komputera lub urządzenia mobilnego;
• syntezatora mowy, który czyta ten tekst użytkownikowi.

Czytniki ekranu umożliwiają również nawigację za pomocą klawiatury lub gestów na ekranie dotykowym osobom, które nie posługują się wzrokiem. Rozpoznają skróty klawiaturowe i gesty systemów i programów, ale mają także dodatkowe funkcje, przeznaczone do przyspieszenia nawigacji bezwzrokowej.

Na rynku jest kilka czytników ekranu, a każdy z nich ma swoją specyfikę działania. Niektóre z nich są instalowane wraz z systemem operacyjnym, inne można pobrać bezpłatnie lub wykupić licencję na ich używanie. Najpopularniejsze czytniki ekranu to:

• Narrator - domyślny na urządzeniach z systemem Windows, uruchomisz go skrótem Ctrl + Windows + Enter.
• VoiceOver - domyślny na urządzeniach z systemem macOS i iOS; na komputerze uruchomisz go skrótem Cmd + F5, a na urządzeniu mobilnym trzykrotnie naciskając klawisz blokady ekranu lub home w starszych modelach.
• NVDA - bezpłatny czytnik, współpracuje z systemem Windows; po instalacji możesz go uruchomić za pomocą ikony na pulpicie lub skrótem Ctrl + Alt + d.
• TalkBack - domyślny na urządzeniach z systemem Android,
• JAWS - płatny czytnik, współpracuje z systemem Windows,
• ChromeVox - domyślny na urządzeniach z systemem ChromeOS; Uruchomisz go skrótem Ctrl + Alt + z

Jeśli jesteś osobą, która widzi, i chcesz używać do testów czytnika ekranu, poznaj najpierw specyfikę tej technologii asystującej. Sposób działania tego rozwiązania może być w pierwszej chwili zaskakujący. Na przykład czytnik ekranu odczytuje nie tylko widoczną etykietę pola formularza (np. imię), ale również, na podstawie informacji z kodu, wyjaśnia, co to jest za pole (np. imię pole tekstowe wymagane). Przy nawigacji czytnikiem na urządzeniu mobilnym zmieniają się domyślne gesty. Na przykład pojedyncze stuknięcie w element jedynie odczytuje, co to jest, a dopiero podwójne stuknięcie aktywuje ten element.

Pomocne mogą być dla Ciebie:

• Przewodnik dotyczący funkcji Narrator
• Podręcznik użytkownika czytnika NVDA
• Podręcznik użytkownika czytnika VoiceOver dla macOS
• Lista gestów czytnika TalkBack
• Instrukcja obsługi iPhone'a z użyciem gestów VoiceOver
• Podręcznik użytkownika czytnika Chromevox.

Programy powiększające

Programy powiększające to powszechna nazwa rozwiązań, którymi możesz dostosować wygląd stron, aplikacji czy całych systemów operacyjnych do indywidualnych potrzeb. Wbrew nazwie, możesz nie tylko powiększać, ale również zmieniać kolory wyświetlanych treści czy odczytywać na głos zaznaczony fragment.

Efekt ich działania różni się od domyślnego powiększania widoku, na przykład za pomocą CTRL + (w systemie Windows). Nie skupiają się bowiem na dopasowaniu powiększonego widoku do szerokości ekranu, ale umożliwiają znacznie większe powiększenie, nawet o ponad 1500%.

• Lupa - domyślnie na urządzeniach z systemem Windows,
• Zoom - domyślnie na urządzeniach z systemem macOS i iOS,
• SuperNova - płatny program powiększający, współpracuje z systemem Windows,
• Zoomtext -  płatny program powiększający, współpracuje z systemem Windows,

Na urządzeniach mobilnych wszystkie funkcje, które wspierają użytkowników z niepełnosprawnością, zebrane są w menu Ustawienia w sekcji Ułatwienia dostępu lub Dostępność. W ramach tych ułatwień jest wiele ustawień związanych z powiększaniem treści i szeroki wybór filtrów, które pozwalają zmieniać kolory wyświetlanych elementów i ich tła. Ustawienia te mogą być używane pojedynczo (np. powiększenie czcionki) lub łącznie (np. powiększenie czcionki + odwrócenie kolorów).

Funkcje ułatwień dostępu są podobne, ale sposób ich działania może się różnić w zależności od urządzenia i systemu. Poza tym aktualizacje kolejnych wersji systemu mogą dodawać nowe funkcje ułatwień dostępu lub usuwać funkcje już istniejące.

O ustawieniach wyświetlacza na urządzeniach mobilnych z systemem iOS

O ustawieniach wyświetlacza na urządzeniach mobilnych z systemem Android

Fizyczny przycisk lub klawiatura

Niektórzy użytkownicy nie mogą korzystać z myszy, na przykład w związku z ograniczoną sprawnością rąk czy z brakiem możliwości śledzenia wzrokiem kursora. Są także użytkownicy, którzy nie są w stanie obsługiwać ekranów dotykowych urządzeń mobilnych. Większość z tych osób będzie korzystać z nawigacji klawiaturą lub specjalnym przyciskiem, który można nacisnąć także głową czy stopą. Staraj się podczas testów z użyciem technologii asystujących uwzględnić także potrzeby tych użytkowników.

Zasada działania klawiatur jest zawsze taka sama, nie musisz więc korzystać z tych specjalistycznych, które na przykład nie pozwalają wcisnąć kilku przycisków naraz. Wystarczy zwykła klawiatura z fizycznymi przyciskami.

W urządzeniach mobilnych są specjalne dodatkowe opcje SwitchAccess (Android) i SwitchControl (iOS) wspierające nawigację. Pozwalają one obsługiwać urządzenie mobilne za pomocą fizycznego przycisku tego urządzenia (np. przyciszania i podgłaśniania) lub przycisku zewnętrznego (oddzielnie podłączanego).  

Więcej o tym możesz przeczytać w artykule Obsługa klawiaturą.

Inne technologie asystujące

Do zaawansowanych testów możesz wykorzystywać także inne technologie asystujące, na przykład rozwiązania do nawigacji wzrokiem lub ruchami ciała. Jednak ze względu na specyfikę ich działania, warto takie testy prowadzić z użytkownikami, którzy na co dzień korzystają z tych technologii

Tego typu testy możesz wykonać:

• samodzielnie;
• w ramach testów z użytkownikami (podpowiedzi, jak zorganizować takie badania, znajdziesz w opisie testów użyteczności z udziałem osób z niepełnosprawnościami);
• w ramach audytu eksperckiego (omawiamy ten temat w artykule Audyt ekspercki dostępności cyfrowej strony internetowej lub aplikacji mobilnej).

Każda z tych form ma swoje zalety i wady – piszemy o nich w artykule Sposoby wyszukiwania błędów i badania dostępności cyfrowej stron internetowych.

Użycie technologii asystujących pozwala wykryć jedynie część błędów dostępności cyfrowej. Czytnikiem ekranu sprawdzisz, czy (i jak) osoba niewidoma jest w stanie skorzystać ze strony internetowej, ale nie sprawdzisz prawidłowego kontrastu. Programem, który powiększa, sprawdzisz, czy układ elementów na stronie pozwala na wygodną pracę przy bardzo dużym powiększeniu, ale nie ocenisz poprawności kodu tej strony. Tego typu testy nie odpowiedzą na pytanie, czy strona internetowa spełnia wymogi dostępności cyfrowej podmiotów publicznych, ale wskażą potencjalne problemy dla użytkowników technologii asystujących.

Dobór próbki podstron i ekranów do sprawdzenia nie powinien być całkowicie przypadkowy. Omawiamy to w artykule Audyt ekspercki dostępności cyfrowej strony internetowej lub aplikacji mobilnej.

Aplikacje mobilne mogą być przygotowane w kilku wersjach (np. oddzielna wersja na system Android i oddzielna na system iOS). Wówczas przetestuj każdą z tych wersji oddzielnie, na odpowiednim urządzeniu. W zależności od wersji systemowej, ta sama aplikacja może wyglądać i działać nieco inaczej. Podczas takich testów skup się na ocenie tego, czy obie wersje zapewniają porównywalne doświadczenia dla użytkowników.

Testowanie z czytnikiem ekranu na komputerze.

Czytnik ekranu może pracować w trybie czytania lub w trybie formularzy. Zwróć na to uwagę, bo w każdym z tych trybów działa nieco inaczej. Więcej o tych trybach i sposobach korzystania z nich w czytniku NVDA na blogu Informaton.

Za pomocą czytnika ekranu możesz sprawdzić między innymi:

• czy możesz wejść na wszystkie linki, przyciski i pola formularzy, a czytnik za każdym razem odczyta, co to za element i czy możesz z niego skorzystać zgodnie z funkcją, jaką pełni - klawiszem Tab poruszasz się do przodu, a kombinacją klawiszy Shift+Tab do tyłu;
• czy wszystkie treści (nie tylko linki, przyciski, pola) czytnik odczytuje i czy dzieje się to w odpowiedniej kolejności – klawiszem strzałka w dół przechodzisz do następnego elementu, a strzałką w górę do poprzedniego (nawigacja strzałkami jest bardziej szczegółowa, czytnik powinien odczytać nie tylko np. nazwy linków, ale również tekst między linkami);
• czy widoczne elementy graficzne mają teksty alternatywne, które zgłasza czytnik, i czy te teksty faktycznie opisują, co jest na elemencie graficznym lub do czego to służy;
• czy przy wypełnianiu formularza czytnik informuje, co wpisać w poszczególne pola oraz czy (i w jaki sposób) informuje o ewentualnych błędach i sposobach ich poprawienia;
• czy możesz przechodzić po elementach logicznych treści za pomocą skrótów klawiaturowych, na przykład:
  • po nagłówkach – h,
  • po formularzach – f,
  • po przyciskach – b;

• czy treści, które wyglądają jak śródtytuły, czytnik zgłasza jako nagłówki –  przy nawigacji strzałkami lub przyciskiem h usłyszysz nie tylko treść śródtytułu, ale też dodatkową informację, że to nagłówek.

Przydatne skróty klawiaturowe znajdziesz w poradnikach obsługi poszczególnych czytników (linków do poradników szukaj we wcześniejszej sekcji: Czytniki ekranu).

Testowanie z czytnikiem ekranu na urządzeniu mobilnym

Czytniki, w zależności od systemu operacyjnego urządzenia mobilnego, różnią się, ale niektóre gesty są wspólne:

• gdy stukniesz jednym palcem - odczytuje element (np. ikonę, opcję w ustawieniach, fragment tekstu), a dwukrotne stuknięcie jednym palcem aktywuje element (np. otwiera aplikację, zaznacza/odznacza wybrany parametr, aktywuje przycisk);
• gdy wodzisz jednym palcem po ekranie - odczytuje podświetlone widoczne ikony lub elementy interfejsu;
• gdy przesuniesz jednym palcem w prawo - przechodzi do następnego elementu, a gdy przesuniesz jednym palcem w lewo do poprzedniego;
• gdy przesuniesz palcem w dół lub w górę - możesz przechodzić po parametrach nawigacji czytnika (a nie przewijać widok na ekranie; do przewijania widoku - scrollowania - przesuń dwoma (Android) lub trzema (iOS) palcami;
• gdy dotkniesz ekranu dwoma palcami – zatrzymasz mowę czytnika;
• gdy dwukrotne stukniesz w ekran dwoma palcami – wznowisz/wstrzymasz odtwarzanie multimediów.

Przydatne gesty znajdziesz w poradnikach obsługi poszczególnych czytników (linków do poradników szukaj we wcześniejszej sekcji: Czytniki ekranu).

Testy z klawiaturą

Testy te mogą wydawać się podobne do testów z czytnikiem ekranu, ale warto wykonać je oddzielnie. Czytniki ekranu przekazują wiele dodatkowych informacji na podstawie kodu i odczytują pojedyncze dodatkowe treści podczas nawigacji strzałkami – sprawdź, czy bez tych dodatkowych opcji, nawigacja klawiaturą również jest możliwa, spójna i zrozumiała.

Możesz sprawdzić między innymi:

• czy za pomocą klawiszy Tab oraz Shift+Tab możesz nawigować po wszystkich aktywnych elementach strony (linki, przyciski, pola formularzy itp.) - zwróć uwagę na podpowiedzi do pól formularzy (czy można je wypełnić);
• czy oznaczony w danym momencie element odróżnia się od pozostałych ramką, innym kolorem, czy w inny wyraźny sposób (to wyróżnienie to fokus);
• czy fokus porusza się w logicznej kolejności po stronie i czy nie przeskakuje po elementach w sposób chaotyczny;
• czy okno modalne, które pojawia się z jakimś komunikatem, jest uwzględniane w odpowiedniej kolejności podczas nawigacji klawiaturą;
• czy żaden element na stronie nie blokuje nawigacji klawiaturą (wchodzisz na niego i kolejne wciskanie Tab, Shift+Tab nic nie powoduje, nie możesz się cofnąć lub przejść do kolejnych elementów strony – to tzw. pułapka klawiaturowa).

Na urządzeniach mobilnych możesz dodatkowo przetestować nawigację przy włączonej funkcji  SwitchAccess (Android) i SwitchControl (iOS). Sprawdź, czy elementy oznaczone na ekranie za pomocą tych opcji, możesz aktywować przyciskiem fizycznym.

Testy z funkcjami powiększenia i lupy

Gdy używasz systemowej funkcji powiększenia (Ctrl+/Ctrl-), powiększ widok do 200% i do 400%. W każdym z tych poziomów powiększenia sprawdź:

• czy treści są czytelne;

• czy nie zniknęły trwale jakieś elementy (przy powiększeniu 400% wygląd elementów może się zmienić, na przykład menu które jest listą widocznych obok siebie elementów zmieni się na listę rozwijaną z tymi elementami – to nie jest błąd);
• czy treści nie zachodzą na siebie;
• czy nie ma konieczności przewijania strony w poziomie.

Gdy używasz powiększenia punktowego (np. Lupy w systemie Windows, Zoom w systemie macOS), możesz sprawdzić, co się dzieje, gdy na ekranie, ale poza obszarem powiększonym, pojawia się okno modalne lub komunikat o błędzie. Sprawdź, czy użytkownik będzie mógł się zorientować, że jakaś nowa treść pojawiła się na ekranie.

Analogiczne testy wykonaj na urządzeniu mobilnym. Skorzystaj z opcji maksymalnego systemowego powiększenia czcionki na urządzeniu i sprawdź czytelność treści. Możesz dodatkowo użyć powiększania punktowego (przeczytaj Omówienie ustawień wyświetlacza na urządzeniach mobilnych z systemem iOS oraz Omówienie ustawień wyświetlacza na urządzeniach mobilnych z systemem Android).

Jak w każdym badaniu, ważne jest nie samo jego przeprowadzenie, ale wykorzystanie wyników.

Każdy potencjalny błąd, który zauważysz podczas testów, dokładnie opisz.

• Zapisz wersję technologii asystującej i przeglądarki, na jakiej dany błąd wystąpił. W przypadku testów na urządzeniu mobilnym zapisz również model tego urządzenia, wersję systemu operacyjnego i wersję aplikacji. To ważne, bo różne przeglądarki, systemy i urządzenia różnie współpracują z poszczególnymi technologiami asystującymi (jedne lepiej inne gorzej).
• Opisz, na czym polega błąd. Jeśli element jest widoczny na ekranie, ale nie możesz go obsłużyć za pomocą klawiatury, możliwe, że aby rozwiązać problem, będziesz potrzebować pomocy programisty. Jeśli informacja, jak wypełnić dane pole, którą odczytuje czytnik ekranu, jest myląca lub niepełna, może to być wspólne zadanie dla projektanta UX i programisty.

Możesz również omówić te błędy ze specjalistą dostępności cyfrowej. Dzięki temu upewnisz się, czy problem wynika z niespełnienia wymogu dostępności cyfrowej, czy ma raczej charakter użyteczny. Ograniczysz w ten sposób także sytuacje, że za błąd uznasz coś, co nim nie jest – o taką pomyłkę łatwo, zwłaszcza gdy nie korzystasz na co dzień z technologii asystujących.