Strefa Schengen

Strefa Schengen jest obszarem, na którym zniesiona została kontrola graniczna na granicach wewnętrznych między państwami członkowskimi oraz stosowane są ściśle określone jednolite zasady dotyczące: kontroli na granicach zewnętrznych, wzoru wiz wydawanych cudzoziemcom, wzajemnej współpracy pomiędzy służbami państw – sygnatariuszy, w szczególności w zakresie współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, jak również działania Systemu Informacyjnego Schengen.

Utworzenie strefy Schengen jest jednym z najważniejszych osiągnięć Unii Europejskiej. Strefa bez granic opiera się na wzajemnym zaufaniu państw członkowskich w ich zdolność do pełnego wdrożenia środków kompensacyjnych towarzyszących zniesieniu kontroli na granicach wewnętrznych. Mimo że podstawą strefy Schengen jest szereg surowych i złożonych przepisów, jest ona dobrym przykładem bliskiej współpracy i solidarności pomiędzy państwami członkowskimi. Odpowiada tym samym zarówno na wyzwania, jak i oczekiwania obywateli Unii Europejskiej.

Strefa Schengen obejmuje następujące kraje UE: Austria, Belgia, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Węgry, Włochy oraz kraje stowarzyszone: Islandia, Norwegia, Szwajcaria i Lichtenstein.. Bułgaria i Rumunia od dnia 31 marca 2024 r. należy do strefy Schengen. Od tego dnia w przypadku podróży samolotem przekraczanie granicy możliwe jest bez dodatkowej kontroli. W przypadku przekraczania granicy drogą lądową utrzymana jest pełna kontrola graniczna. Szczególny status posiada Irlandia (państwo członkowskie Unii Europejskiej), która pozostaje poza obszarem Schengen, a tym samym nie zniosła kontroli na granicach wewnętrznych, może jednak stosować niektóre postanowienia dotyczące współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych. Cypr stara się o członkostwo w Schengen. 

Systemy informatyczne w zarządzaniu granicami zewnętrznymi

SIS – System Informacyjny Schengen 

System Informacyjny Schengen (SIS) jest wspólną, elektroniczną bazą danych o poszukiwanych przez służby państw członkowskich osobach i przedmiotach. System zapewnia wymianę informacji pomiędzy służbą graniczną, służbami odpowiedzialnymi za wydawanie wiz, a także innymi organami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo. System Informacyjny Schengen funkcjonuje od 1995 r.

Natomiast System Informacyjny Schengen drugiej generacji (SIS II) rozpoczął działanie w dniu 9 kwietnia 2013 r.
SIS II dostarcza informacji na temat osób, które nie mają prawa wjazdu do strefy Schengen lub pobytu w niej oraz poszukiwanych w związku z działalnością przestępczą. System zawierał też informacje o zaginionych, w szczególności dzieciach lub innych szczególnie zagrożonych osobach, które należy otoczyć ochroną. Rejestrowane były w nim także dane na temat niektórych przedmiotów, na przykład samochodów, broni palnej, jednostek pływających i dokumentów tożsamości, które mogły zostać utracone lub skradzione bądź wykorzystane do popełnienia przestępstwa.

28 listopada 2018 r. przyjęto pakiet reform Systemu Informacyjnego Schengen, tak zwany SIS recast (rozporządzenie 2018/1860, rozporządzenie 2018/1861, rozporządzenie 2018/1862). Reforma systemu rozszerzyła zakres jego funkcji, przede wszystkim dodając nowe kategorie wpisów oraz regulując dostęp unijnych agencji Frontex i Europol do tej bazy danych. 

VIS – Wizowy System Informacyjny

Wizowy System Informacyjny (VIS) służy wymianie danych wizowych między państwami członkowskimi oraz umożliwia upoważnionym do tego celu organom krajowym wprowadzanie i uaktualnianie danych wizowych oraz elektroniczną konsultację tych danych.

Celem VIS jest skuteczniejsza realizacja wspólnej polityki wizowej oraz zwiększenie bezpieczeństwa wewnętrznego i zwalczanie terroryzmu w jasno określonych i kontrolowanych warunkach. Założeniem Wizowego Systemu Informacyjnego jest sprawdzanie, czy osoba ubiegająca się o wizę w konsulacie, jest tą samą osobą, która przekracza granicę. W tym celu  wykorzystywane są dane biometryczne, które zbierane są w konsulacie, a następnie porównywane na granicy.

VIS zapewnia skuteczniejszą współpracę pomiędzy państwami członkowskimi m.in. w zakresie: wspólnej polityki wizowej, zapobiegania handlu wizami, identyfikacji osób, które mogą nie spełniać warunków wjazdu, pobytu lub zamieszkania na terytorium UE. System ten stanowi istotne uzupełnienie Systemu Informacyjnego Schengen. 

System VIS został operacyjnie uruchomiony w dniu 11 października 2011 r. Obecnie trwają prace nad zmianą rozporządzenia i dostosowaniem systemu do aktualnych potrzeb.

EURODAC

Europejski Zautomatyzowany System Rozpoznawania Odcisków Palców (Eurodac) jest systemem informatycznym do porównywania odcisków palców osób ubiegających się o azyl oraz osób należących do niektórych kategorii nielegalnych imigrantów. System ułatwia zastosowanie rozporządzenia Dublin II, dzięki któremu możliwe jest określenie państwa członkowskiego Unii Europejskiej (UE) właściwego dla rozpatrywania wniosku o azyl.

System Eurodac pozwala państwom członkowskim UE zidentyfikować osoby występujące o azyl oraz osoby zatrzymane przy próbie nielegalnego przekroczenia zewnętrznej granicy Unii. Dzięki porównaniu danych daktyloskopijnych państwa członkowskie mogą stwierdzić, czy ubiegający się o azyl lub cudzoziemiec, którego pobyt w państwie członkowskim okazał się nielegalny, nie ubiegał się poprzednio o azyl w innym państwie członkowskim, albo też czy ubiegający się o azyl nie przedostał się na terytorium Unii nielegalnie.

System rozpoczął działanie w dniu 15 stycznia 2003 r.

EUROSUR

System EUROSUR stanowi wspólne ramy wymiany informacji i współpracy między państwami członkowskimi a Agencją Frontex, służące poprawie znajomości sytuacji i zwiększeniu zdolności reagowania na zewnętrznych granicach, do celów wykrywania i zwalczania nielegalnej imigracji i przestępczości transgranicznej oraz zapobiegania im, a w związku z tym do celów zapewnienia ochrony i ratowania życia migrantów. Ma on zastosowanie do ochrony granic zewnętrznych lądowych i morskich (a na zasadzie dobrowolności także do granic powietrznych), w tym monitorowania, wykrywania, identyfikowania, śledzenia, przechwytywania osób nielegalnie przekraczających granicę oraz zapobiegania temu zjawisku. EUROSUR łączy zatem krajowe systemy nadzoru granicy w sieć europejską zarządzaną przez Agencję Frontex.

W Polsce organem odpowiedzialnym za pełnienie funkcji Krajowego Ośrodka Koordynacji EUROSUR jest Komendant Główny Straży Granicznej.

Nowe systemy informatyczne w zarządzaniu granicami zewnętrznymi

Silne i skuteczne zarządzanie granicami zewnętrznymi jest istotnym elementem sprawnego funkcjonowania Strefy Schengen. Dlatego zarządzanie granicami musi być oparte na solidnej podstawie, jaką jest europejska architektura informacyjna (utworzona z wykorzystaniem nowoczesnych technologii w dziedzinie IT), która z jednej strony, pomoże zwiększyć bezpieczeństwo w obszarze Schengen, z drugiej zaś zwiększy sprawność i szybkość przeprowadzanych kontroli granicznych.
W dniu 6 kwietnia 2016 r. Komisja Europejska przedstawiła propozycje, które mają zwiększyć bezpieczeństwo granic zewnętrznych poprzez zastosowanie nowych technologii. Obejmują one:

• utworzenie unijnego Systemu Wjazdu/Wyjazdu (EES) - system ten będzie miał zastosowanie do wszystkich podróżnych niebędących obywatelami UE, którym zezwolono na pobyt krótkoterminowy w strefie Schengen. Pozwoli na większą automatyzację kontroli granicznych i skuteczniejsze wykrywanie oszustw dotyczących dokumentów i tożsamości; Rozporządzenie 2017/2226 ustanawiające system wjazdu/wyjazdu (EES) w celu rejestrowania danych dotyczących wjazdu i wyjazdu obywateli państw trzecich przekraczających granice zewnętrzne państw członkowskich i danych dotyczących odmowy wjazdu w odniesieniu do takich obywateli weszło w życie w grudniu 2017 r. Obecnie agencja eu-LISA wraz z państwami członkowskimi rozpoczęła prace wdrożeniowe. Uruchomienie systemu planowane początkowo na rok 2022 zostało przesunięte na październik 2024 r.
   
• stworzenie Europejskiego Systemu Informacji o Podróży oraz Zezwoleń na Podróż (ETIAS), aby gromadzić informacje na temat podróżnych zwolnionych z obowiązku wizowego, przed ich podróżą. ETIAS pozwoli przeprowadzać kontrole z wyprzedzeniem i w razie potrzeby odmawiać wjazdu do strefy Schengen obywatelom państw trzecich zwolnionym z obowiązku wizowego. Pomoże poprawić bezpieczeństwo wewnętrzne i zapobiegać nielegalnej imigracji, ograniczy zagrożenia dla zdrowia publicznego i zmniejszy opóźnienia na granicach, wskazując osoby, które mogą stwarzać ryzyko w jednym z tych obszarów, przed ich przybyciem na granice zewnętrzne. Rozporządzenie weszło w życie we wrześniu 2018 r. Obecnie agencja eu-LISA wraz z państwami członkowskimi rozpoczęła prace wdrożeniowe.

Strategia Zintegrowanego Zarządzania Granicami (IBM)

W ostatnich latach, w miarę narastania problemu migracyjnego zaobserwowano, iż wyzwaniom wygenerowanym przez nielegalne przepływy osób nie są w stanie skutecznie sprostać pojedyncze państwa członkowskie UE. W tych okolicznościach pojawiła się potrzeba wprowadzenia nowych form zarządzania granicami zewnętrznymi, realnego wsparcia państw członkowskich płynącego z poziomu UE oraz dokonania zmiany w uregulowaniach prawnych mających na celu ujednolicenie systemu wspólnej odpowiedzialności za ochronę granic zewnętrznych.

Konsekwencją tego zjawiska było m.in. rozszerzenie zakresu działania Agencji Frontex w 2016 r., w ramach rozporządzenia 2016/399, które określiło także podstawowe zasady leżące u podstaw europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami oraz tworzy ramy współpracy dla straży granicznych państw członkowskich UE z Agencją, której głównym zadaniem jest pomoc w zapewnianiu zintegrowanego zarządzania granicami na granicach zewnętrznych (mimo że ciężar zapewnienia bezpieczeństwa na granicach zewnętrznych spoczywa w dalszym ciągu na państwach członkowskich, które zarządzają bezpośrednio granicą zewnętrzną UE). Rozporządzenie zdefiniowało również pojęcie europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami i zobowiązało Agencję do ustanowienia technicznej i operacyjnej strategii na potrzeby tego zarządzania.

W marcu 2018 r. główne elementy rozwoju europejskiej strategii zintegrowanego zarządzania granicami zostały określone w załączniku 6 do Sprawozdania KE z postępów w realizacji Europejskiego programu w zakresie migracji (COM(2018) 250). Stanowią one wytyczne dla strategii europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami przez Europejską Agencję Straży Granicznej i Przybrzeżnej i krajowych strategii przez państwa członkowskie.

Agencja Frontex przyjęła Techniczną i operacyjną strategię europejskiego zintegrowanego zarządzania granicą w maju 2019 r., następnie odpowiednie krajowe strategie przyjęte zostały również przez państwa członkowskie.
Jednocześnie w związku z utrzymującymi się poważnymi wyzwaniami w obszarze nielegalnej migracji, przyjęte zostało nowe rozporządzenie w sprawie Europejskiej Straży Granicznej i Przybrzeżnej, które dodatkowo rozszerzyło mandat agencji i wprowadziło wieloletni cykl polityki strategicznej na rzecz europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami. Zarówno techniczna i operacyjna strategia europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami, jak i krajowe strategie państw członkowskich aktualizowane są w ramach tego cyklu.

W dniu 24 maja 2022 r. Komisja Europejska (KE) opublikowała Dokument strategiczny określający wieloletnią politykę strategiczną w zakresie europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami, zgodnie z art. 8 ust. 4 rozporządzenia (UE) 2019/1896 COM(2022) 303 final oraz inicjujący działania na rzecz przyjęcia dokumentu ustanawiającego wieloletnią politykę strategiczną w zakresie europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami (EIBM). 

W dniu 14 marca 2023 r. KE opublikowałą Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady COM(2023) 146 final z dnia 14 marca 2023 r. ustanawiający wieloletni cykl polityki strategicznej w zakresie europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami na lata 2023-2027. Tym samym ustanowiona została pierwsza wieloletnia polityka strategiczna w celu zapewnienia wspólnych ram polityki oraz wytycznych dotyczących wdrożenia EIBM na lata 2023–2027. Następnie Agencja Frontex opublikowała w dniu 20 września 2023 r. Techniczną i Operacyjną Strategię Europejskiego Zintegrowanego Zarządzania Granicami na lata 2023-2027, co nałożyło na państwa Członkowskie UE obowiązek opracowania krajowych strategii w zakresie zintegrowanego zarządzania granicami w 2024 roku.

Mechanizm oceny i monitorowania Schengen

Zgodnie z przepisami rozporządzenia Rady (UE) nr 2022/922 z dnia 9 czerwca 2022 r. w sprawie ustanowienia i funkcjonowania mechanizmu oceny i monitorowania w celu weryfikacji stosowania dorobku Schengen oraz w sprawie uchylenia rozporządzenia (UE) nr 1053/2013, państwa starające się o udział w strefie Schengen oraz państwa już należące do strefy Schengen muszą przejść ocenę Schengen. Ocena Schengen polega na ewaluacji implementacji doborku Schengen w państwach między innymi w takich obszarach jak:zarządzania granicami zewnętrznymi, polityka wizowa, powroty, wielkoskalowe systemy informacyjne wspierające stosowanie dorobku Schengen, współprace policyjne, ochrona danych, współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – z wyjątkiem tych obszarów, w których w prawie Unii istnieje już specjalny mechanizm oceny. Państwa w ramach tego mechanizmu są ewaluowane co siedem lat.