Ochotnicze straże pożarne (OSP) to jednostki ochrony przeciwpożarowej będące jednocześnie stowarzyszeniami w rozumieniu ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach. Jednostki OSP są umundurowanymi, wyposażonymi w specjalistyczny sprzęt, przeznaczonymi do walki z pożarami, klęskami żywiołowymi lub innymi miejscowymi zagrożeniami, w tym prowadzącymi działania w zakresie ratownictwa specjalistycznego, jednostkami ochrony przeciwpożarowej.

Jednocześnie zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 5 grudnia 2024 r. o ochronie ludności i obronie cywilnej, jednostki OSP są podmiotami ochrony ludności i obrony cywilnej.
Jednostki OSP ściśle współdziałają z jednostkami organizacyjnymi Państwowej Straży Pożarnej (PSP) oraz innymi podmiotami i instytucjami w celu zapewnienia bezpieczeństwa obywateli na terenie swego działania (miasta i gminy) lub wspomagają sąsiednie obszary w ramach poczynionych uzgodnień lub umów.

Komendant powiatowy (miejski) PSP prowadzi ewidencję sił i środków OSP, którymi może dysponować do działań ratowniczych we współpracy z właściwym wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) oraz starostą.

Najważniejsze zadania i organizację OSP określa ustawa z dnia 17 grudnia 2021 r. o ochotniczych strażach pożarnych. W świetle art. 3 ww. ustawy, do zadań realizowanych przez jednostki OSP należy w szczególności podejmowanie działań w celu ochrony życia, zdrowia, mienia lub środowiska przez:

1) prowadzenie działań ratowniczych, udział w działaniach ratowniczych oraz akcjach ratowniczych, a także udział w działaniach prowadzonych przez inne służby, inspekcje i straże;
2) udział w działaniach ratowniczych i akcjach ratowniczych poza granicami kraju na podstawie umów międzynarodowych;
3) udział w alarmowaniu i ostrzeganiu ludności o zagrożeniach;
4) udział w ochronie ludności i obronie cywilnej;
4a) zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia;
5) wykonywanie pierwszej pomocy oraz kwalifikowanej pierwszej pomocy;
6) organizowanie ćwiczeń oraz udział w szkoleniach, ćwiczeniach i zawodach sportowo-pożarniczych organizowanych przez Państwową Straż Pożarną, gminę lub inne uprawnione podmioty;
7) zabezpieczanie obszaru chronionego właściwej jednostki ratowniczo-gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej, określonego w powiatowym (miejskim) planie ratowniczym;
8) propagowanie zasad i dobrych praktyk w zakresie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów;
9) organizowanie przedsięwzięć służących krzewieniu sportu i kultury fizycznej;
10) organizowanie przedsięwzięć oświatowo-kulturalnych propagujących wiedzę i umiejętności w zakresie ochrony przeciwpożarowej;
11) upowszechnianie i wspieranie współdziałania między lokalnymi partnerami społecznymi i gospodarczymi z zakresu ochrony przeciwpożarowej;
12) propagowanie zasad udzielania pierwszej pomocy;
13) wspieranie gminy w realizacji pomocy na rzecz społeczności lokalnej;
14) integrowanie społeczności lokalnej;
15) udział we współpracy międzynarodowej gminy.

Włączenie jednostki OSP do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (KSRG) uwarunkowane jest osiągnięciem przez nią wymaganych przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej standardów wyposażenia i wyszkolenia, zgodnie
z rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 15 września 2014 r. w sprawie zakresu, szczegółowych warunków i trybu włączania jednostek ochrony przeciwpożarowej do krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz.U. z 2014 r., poz. 1317), co pozwala na realizację samodzielnych działań ratowniczych.

Włączenie jednostki do KSRG poprzedzone jest zawarciem porozumienia między właściwym miejscowo komendantem powiatowym (miejskim) Państwowej Straży Pożarnej, tą jednostką a wójtem gminy, burmistrzem lub prezydentem - w przypadku ochotniczych straży pożarnych. 

Porozumienie, które zawierane jest na czas określony, powinno określać:

• deklarowaną gotowość operacyjną, w tym siły i środki jednostki przewidziane do wykorzystania
  w systemie;
• zadania ratownicze przewidziane dla jednostki w ramach systemu;
• wymaganą liczbę i wymagany poziom wyszkolenia ratowników w jednostce;
• sposób utrzymania stanu gotowości jednostki do działań ratowniczych;
• sposoby alarmowania jednostki;
• okres obowiązywania porozumienia;
• warunki rozwiązania porozumienia.

Do systemu może być włączona także jednostka, która jest wyposażona i której ratownicy są wyszkoleni na poziomie pozwalającym na realizację specjalistycznych czynności ratowniczych, jeżeli jej działalność ma zastosowanie w warunkach przewidzianych w planie ratowniczym. Oceny tych warunków dokonuje właściwy miejscowo komendant powiatowy (miejski) i komendant wojewódzki Państwowej Straży Pożarnej, każdy w zakresie swojej właściwości.

Ewidencję jednostek włączonych do KSRG prowadzi Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej.

Stan OSP w KSRG w poszczególnych latach przedstawia się następująco:
2015 – 4195
2016 – 4306
2017 – 4376
2018 – 4439
2019 – 4505
2020 – 4610
2021 – 4736
2022 – 4869
2023 – 5030
2024 – 5 155 (dane na 1 stycznia 2025 r.¹)

^{1 https://www.gov.pl/web/kgpsp/30-lat-ksrg-styczen-2025}

Wykaz jednostek ochrony przeciwpożarowej włączonych do KSRG przez Komendanta Głównego PSP dostępny jest również na stronie KG PSP pod linkiem: https://www.gov.pl/web/kgpsp/osp-w-ksrg