Wojewódzka Stacja Sanitarno-
Epidemiologiczna w Warszawie

Paradoks polega na tym, że ludzie postrzegają szczepienia jako wartościową i pożądaną metodę zapobiegania chorobom zakaźnym głównie wtedy, gdy obserwują liczne zachorowania na te choroby w swoim otoczeniu, natomiast kiedy dzięki szczepieniom wzrasta odsetek osób uodpornionych i zmniejsza się liczba zachorowań, choroby zakaźne zaczynają być uważane za zjawisko historyczne, które zniknęło z otoczenia człowieka, w związku z czym szczepienia wydają się niepotrzebne.

Ruchy antyszczepionkowe, wykorzystując tę sytuację, podważają bezpieczeństwo szczepień. Rozpowszechniają błędne opinie, że domniemane niepożądane odczyny poszczepienne stwarzają większe zagrożenie dla życia i zdrowia niż same choroby zakaźne. Jedną z takich „zapomnianych” chorób jest odra. Nie jest postrzegana jako groźna, ponieważ w Polsce występuje rzadko dzięki nadal wysokiej "wyszczepialności" dzieci. W Niemczech, Francji, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, gdzie wskutek działań ruchów antyszczepionkowych odsetek niezaszczepionych na tę chorobę jest wyższy, choroba po latach spokoju znowu stała się zauważalnym zagrożeniem. W Polsce i na Mazowszu w 2018 i 2019 r. roku także wystąpiły ogniska zachorowań na odrę. Choroba ta nie jest łagodna, grozi poważnymi powikłaniami, m.in. ciężkim  zapaleniem płuc czy mózgu a nawet śmiercią (przypadki zgonów odnotowano m.in. we Francji).  Należy pamiętać, że szczepienia ochronne są najskuteczniejszym sposobem walki z chorobami zakaźnymi. Wspomagają one zdrowy rozwój dzieci, oszczędzają im dodatkowych wizyt u lekarza czy nawet pobytu w szpitalu, a rodzicom pozwalają się cieszyć prawidłowym rozwojem swoich pociech.

Czym jest szczepienie i jak działa?

Najprościej – to specjalnie opracowany preparat odpornościowy, który zawiera określony antygen lub antygeny. Wprowadzenie antygenu do organizmu uodparnia go na zakażenie konkretnym drobnoustrojem chorobotwórczym. Po podaniu szczepionki organizm reaguje tak, jakby został zakażony drobnoustrojem chorobotwórczym (ale bez objawów choroby): produkuje przeciwciała, które dają odporność. Jeżeli dojdzie do zakażenia drobnoustrojem chorobotwórczym, przeciwko któremu organizm został wcześniej zaszczepiony – przeciwciała chronią organizm przed zachorowaniem.

Głównym składnikiem szczepionki jest substancja czynna, w skład której wchodzą jeden lub kilka antygenów.
Antygen zawarty w szczepionce może mieć różną formę, np.:
• żywych drobnoustrojów,
• zabitych drobnoustrojów,
• oczyszczonych fragmentów komórek drobnoustrojów,
• produktów metabolizmu bakterii,
• antygenów rekombinowanych, otrzymanych metodami inżynierii genetycznej.

 Szczepionki dzielimy na:

- szczepionki swoiste - zapobiegające konkretnym jednostkom chorobowym, skierowane są przeciwko określonemu drobnoustrojowi, antygenowi lub toksynie,

- szczepionki nieswoiste - skierowane są przeciwko różnym drobnoustrojom.

 Szczepionki można podawać na różne sposoby:

- doustnie (np. przeciwko rotawirusom, durowi brzusznemu w szczepieniach u osób podróżujących)

- domięśniowo (np. szczepionka przeciw pneumokokom, COVID-19, WZW B)

- podskórnie  (np. przeciw ospie wietrznej).

- śródskórnie (przeciw gruźlicy),

- donosowo (od 2019 r. szczepionka przeciwko grypie dla dzieci i młodzieży, od ukończenia 24 mies. życia do 18 lat.)

Pamiętajmy, że szczepienia chronią zdrowie zarówno nasze, jak i przyszłych pokoleń. Zaprzestanie szczepień doprowadziłoby do powrotu chorób, których już praktycznie nie ma lub są obecnie pod kontrolą.

Z dużym prawdopodobieństwem można je uznać za najbardziej dobroczynny rodzaj interwencji medycznej w historii.

Ponad 200 milionów istnień uratowano od czasów wynalezienia w 1796 roku przez Jennera szczepionki przeciw ospie prawdziwej. Eksperyment Jennera, polegający na zarażeniu ośmioletniego chłopca wirusem ospy krowianki, a następnie ospy prawdziwej, jest jednym z przełomowych momentów współczesnej medycyny, zaś sam Jenner jest twórcą przełomowej metody walki z tą chorobą. Metoda Jennera, w niewielkim tylko stopniu zmieniona do czasów obecnych, była najskuteczniejszym środkiem zwalczania ospy. W latach 70. XX wieku większość krajów zaprzestała szczepień, ponieważ epidemie tej choroby nie występowały. W roku 1980 Światowa Organizacja Zdrowia oficjalnie ogłosiła eradykację ospy prawdziwej na Ziemi.

Odkrycie Jennera otworzyło drogę do szerokiego stosowania szczepień ochronnych w zapobieganiu wielu groźnym chorobom.

18 milionów przypadków paraliżu udało się uniknąć dzięki szczepieniom przeciw polio, realizowanym na szeroką skalę od 1988 r., kiedy to rozpoczęto wysiłki na rzecz zwalczania choroby poliomyelitis.

Badania wielu ludzi doprowadziły do odkrycia szczepionek, które chronią przed 25 śmiertelnymi chorobami, takimi jak: gruźlica, błonica, tężec, krztusiec, polimyelitis, różyczka, świnka, odra, ospa wietrzna, zakażenia pneumokokami, zakażenia meningokokami; wirusowe zapalenie wątroby typu A (WZW A) i B (WZW B), zakażenia Haemophilus influenzae typu B (Hib); biegunka rotawirusowa, grypa, wirus brodawczaka ludzkiego (HPV), kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), dur brzuszny, cholera, japońskie zapalenie mózgu, wścieklizna, żółta gorączka, COVID-19 czy półpasiec *

*szczepionka w Polsce niedostępna (Źródło: European Immunization Week, 2022. ECDC)

Kalendarz szczepień - Program Szczepień Ochronnych

Niewątpliwie najważniejszy dla wszystkich rodziców jest zdrowy rozwój dziecka. Jest wiele aspektów niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka. Jednym z nich są szczepienia ochronne, aby dziecko prawidłowo się rozwijało a przede wszystkim zdrowo!

Program Szczepień Ochronnych w każdym kraju jest nieco inny. Określając go, bierze się pod uwagę możliwości finansowe kraju i sytuację epidemiologiczną, ponieważ jego zakres to swoisty kompromis między potrzebami wynikającymi z sytuacji epidemiologicznej chorób zakaźnych w danym kraju i na świecie, a uwarunkowaniami finansowymi danego państwa.

W Polsce opracowuje i rekomenduje go grono ekspertów pod egidą Głównego Inspektora Sanitarnego oraz Ministerstwa Zdrowia. Co roku podejmowane są działania w kierunku rozszerzenia jego zakresu, najpierw w tzw. grupach ryzyka, a docelowo w całych rocznikach dzieci czy młodzieży. Polski program szczepień stopniowo obejmuje swoim spektrum coraz więcej chorób, tzw. szczepionki skojarzone ograniczają liczbę koniecznych wstrzyknięć. Do finansowania szczepień (np. przeciw grypie lub przeciw HPV) włączają się niektóre samorządy. Co roku publikowany jest nowy Program Szczepień  Ochronnych, który obejmuje zarówno szczepienia obowiązkowe (bezpłatne), jak i zalecane (płatne).

Prawo a szczepienia

Podstawowymi aktami prawnymi dotyczącym szczepień ochronnych są ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t. j. Dz. U. z 2021 r., poz. 2069 z późn. zm.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych (t. j. Dz. U. z 2018 r., poz. 753 z późn. zm.).

Ustawa określa sposób kwalifikacji do szczepień, prowadzenia i przekazywania dokumentacji medycznej dotyczącej szczepień oraz sprawozdawczości w tym zakresie. Osoby przebywające na obszarze Polski są zobowiązane do poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym. W stosunku do osób małoletnich odpowiedzialność za wykonanie tych szczepień spoczywa na rodzicach lub opiekunach dziecka. Brak realizacji wykonania obowiązku szczepienia może powodować powstanie określonych konsekwencji prawnych wobec osoby uchylającej się od obowiązku. Ustawa określa także sposób postępowania w sytuacji wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych. Szczegółowo opisuje to rozporządzenie  Ministra Zdrowia w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych oraz kryteriów ich rozpoznawania z dnia 21 grudnia 2010 r. ( Dz. U. Nr 254 poz. 1711 z późn. zm.)

Organy Inspekcji Sanitarnej sprawują nadzór nad podmiotami prowadzącymi działalność leczniczą, wykonującymi szczepienia ochronne. Organy PIS przeprowadzają kontrole tych podmiotów oraz zajmują się dystrybucją preparatów szczepionkowych potrzebnych do realizacji Programu Szczepień Ochronnych.

Szczepienia obowiązkowe i zalecane

Lekarz opiekujący się dzieckiem, a także osobą dorosłą, czyli w kontekście prawnym sprawujący opiekę profilaktyczną nad daną osobą, ma obowiązek poinformowania o szczepieniach obowiązkowych i zalecanych w sposób zrozumiały i wyjaśniający wątpliwości rodziców dziecka czy osób dorosłych poddawanych danemu szczepieniu. Rzetelne i przystępne przekazanie pełnej informacji o szczepieniach jest jego etycznym i prawnym obowiązkiem. Jak mówi Ustawa o zawodzie lekarza: „Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością”. Wartość porady udzielonej przez lekarza jest dla rodziców większa od wartości jakiegokolwiek innego źródła informacji.

Wskazania do szczepień, uwzględnione w obowiązującym Programie Szczepień Ochronnych, wynikają z przesłanek epidemiologicznych, tzn. związanych z wiekiem dziecka zagrożeń danymi chorobami. Odpowiedni cykl szczepienia i liczba dawek muszą wyprzedzać ryzyko zachorowania, dlatego nieuzasadnione opóźnianie terminów szczepień lub uchylanie się od nich, może skutkować brakiem uodpornienia w okresie największego zagrożenia dla dziecka. Zdarzają się sytuacje, gdy jest konieczne przesunięcie terminów lub zwolnienie ze szczepień ze względu na przeciwwskazania zdrowotne i szczególnie dla takich dzieci istotne jest zaszczepienie dzieci z otoczenia, które mogą być szczepione. Odpowiedni odsetek dzieci zaszczepionych pozwala uzyskać tzw. odporność zbiorowiskową, która chroni nie tylko dzieci zaszczepione, ale i te z przeciwwskazaniami, natomiast może zostać  złamana w przypadku dużej liczby nieszczepionych.

Rodzice poddający się wpływom ruchów antyszczepionkowych dzielą się na tych szukających, wątpiących i tych zdeklarowanych antyszczepionkowców. Ci ostatni nie chcą słuchać żadnych argumentów. Są ukierunkowani na jedno myślenie: szczepionki są złe, niepotrzebne i trzeba z nich zrezygnować. Żądają podpisu od lekarza pod deklaracją, w której stwierdza się, że dana szczepionka nie przyniesie żadnych skutków ubocznych.  A przeciez nikt takiej deklaracji złożyć nie może! To tak, jakby żądać gwarancji, że po wyjściu od lekarza dziecko nie przewróci się na ulicy. Gdyby szczepionki nie powodowały żadnych skutków ubocznych, byłyby substancją całkowicie obojętną. A jest to substancja, która ma pobudzić odporność organizmu przeciwko danej chorobie. Szczepionki są bezpieczne, choć nie są pozbawione ryzyka niepożądanych odczynów poszczepiennych, które jednak można zminimalizować dzięki kwalifikacyjnemu badaniu lekarskiemu przed szczepieniem. Ponadto w żadnym z wiarygodnych badań naukowych nie potwierdzono związku pomiędzy szczepieniem, a wystąpieniem chorób typu autyzm czy inne choroby przewlekłe. Rezygnacja ze szczepień nie jest pozbawiona negatywnych konsekwencji. Decydując się na taki krok, rodzice ryzykują nie swoim zdrowiem a zdrowiem i życiem swojego ukochanego dziecka. Kiedy nieszczepione dziecko trafia do szpitala z powodu powikłań choroby zakaźnej, jego ojciec i matka zwykle nie ujawniają się publicznie, mają poczucie winy i odpowiedzialności za ciężką chorobę dziecka. Bardziej więc niż własnymi lękami, trzeba kierować się troską o dziecko.

Szczepienia dla podróżujących

Wakacje w tropikach to niewątpliwie wspaniała przygoda, ale wyjeżdżając w tropikalne zakątki świata, jesteśmy dużo bardziej narażeni na choroby zakaźne niż podczas podróży w naszej strefie klimatycznej. Wiąże się to ze złymi warunkami sanitarnymi i niską opieką medyczną, które sprzyjają łatwemu rozprzestrzenianiu się niebezpiecznych chorób. Warto więc zawczasu wybrać się do punktu Medycyny Podróży i wraz z lekarzem ustalić, jakie szczepienia powinniśmy wykonać przed podróżą, by zabezpieczyć siebie i naszych bliskich.

Szczepienia zalecane – które warto rozważyć?

Trudno jest dzielić szczepienia zalecane na ważne i mniej ważne.

Jeśli chodzi o dzieci, informacje o terminach szczepień i kolejności ich podania najlepiej uzyskać od lekarza pediatry podczas pierwszej wizyty związanej ze szczepieniami, tzn. po ukończeniu przez dziecko 6 tygodnia życia. Przy rozmowie z lekarzem warto zaznaczyć swoje preferencje, np. chęć skorzystania ze szczepionek wysoce skojarzonych czy wskazać ograniczenia, np. finansowe, co ułatwi ułożenie schematu ich podania, z uwzględnieniem równocześnie szczepień obowiązkowych i ryzyka zachorowania wynikającego z wieku dziecka, czy jego stanu zdrowia.

Jeśli po rozmowie z lekarzem ciągle są wątpliwości, można pomyśleć o dodatkowej konsultacji, ewentualnie skorzystać z wiarygodnych źródeł informacji w internecie (www.pediatria.mp.pl; www.gis.gov.pl; www.szczepienia.pzh.gov.pl; www.who.un.org.pl),

Ze szczepień zalecanych osobom dorosłym, należy wymienić przede wszystkim:

- szczepienie przeciwko COVID-19 – zgodnie z danymi przedstawionymi przez Ministerstwo Zdrowia, dotyczącymi programu szczepień przeciwko COVID-19: od 27.12.2020 r. podano w Polsce 54,17 mln dawek. W pełni zaszczepionych pełnym cyklem szczepienia jest ponad 22 mln osób. Podano 11,64 mln dawek przypominających. Jesienią 2022 r. z pewnością liczba infekcji ponownie się zwiększy, przyjęcie szczepienia będzie najlepszą inwestycją w swoje zdrowie.

- szczepienie przeciwko grypie, zwłaszcza dla osób chorujących przewlekle, m.in. na choroby układu oddechowego, układu krążenia, cukrzycę, a także dla osób mających bliski kontakt zawodowy lub rodzinny z dziećmi poniżej 6 m. ż. oraz z osobami w wieku podeszłym lub przewlekle chorym (strategia kokonu); polecane są także kobietom w ciąży. Pod koniec września zaczynają być dostępne szczepionki na kolejny sezon, warto o tym zabezpieczeniu pomyśleć już zawczasu, aby szczyt zachorowań, który w Polsce przypada na okres pomiędzy styczniem a marcem nie był groźny dla naszego zdrowia.

- szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM), zalecane dla osób, które są narażone na kontakt z kleszczami, bo często przebywają w rejonie ich częstszego występowania.  Trzeba oszacować ryzyko. Czy mieszkamy na terenie częstego występowania kleszczy? Czy często eksponujemy się na kontakt, bo np. codziennie uprawiamy jogging w lesie, parku, wychodzimy na codzienne spacery z psem, wyjeżdżamy w tereny zalesione? Jeśli mamy bardzo osłabiony układ odpornościowy, np. po przeszczepie, powinniśmy się szczepić. To forma polisy ubezpieczeniowej.

Szczepionka przeciw KZM jest jedną z najlepiej przebadanych. W Polsce świadomość ryzyka zachorowania na KZM i świadomość istnienia szczepionki jest dosyć duża, bo połowa ludzi jest tego świadoma. Jednak w Polsce mimo tego szczepi się bardzo znikoma część z nas. Szczepionka obejmuje trzy dawki. Już pierwsza generuje przeciwciała, a po miesiącu od drugiej dawki mamy niemal pełną odporność. By ją utrwalić, należy przyjąć trzecią dawkę po 12 miesiącach. Młode osoby zabezpieczy to na pięć lat, a starsze na trzy, bo mają słabszy układ odpornościowy. Szczepionka kosztuje 300 zł, ale to wydatek rozłożony na trzy części – ostatnia dawka rok po pierwszej.

- szczepienie przeciwko tężcowi, błonicy i krztuścowi zalecana dla dorosłych, którzy chcą zmniejszyć swoje ryzyko zachorowania na krztusiec – co 10 lat w miejsce szczepień przypominających Td, zwłaszcza mającym kontakt z noworodkami i niemowlętami obecnie lub mogącym go mieć w przyszłości (tzw. strategia kokonu).

Więcej bardziej szczegółówych informacji na temat szczepień pod linkami:

https://szczepienia.pzh.gov.pl/

https://szczepienia.pzh.gov.pl/dlugie-zycie-dla-wszystkich-to-haslo-tegorocznego-europejskiego-tygodnia-szczepien/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Edward_Jenner

https://www.ecdc.europa.eu/.../european-immunization-week...