20 lat w dziedzinie zdrowia roślin
1 maja 2004 r. to nie tylko data pamiętna dla wszystkich Polaków, związana z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej (UE). Od tego dnia na mocy ustawy z 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin powstała Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), łącząc dotychczasowe struktury dwóch Inspekcji: Nasiennej oraz Ochrony Roślin.
W obszarze zdrowia roślin akcesja Polski do Unii Europejskiej, i wynikające z tego wdrożenie unijnych przepisów dotyczących nadzoru fitosanitarnego, wiązała się przede wszystkim z przyjęciem zasady swobodnego obrotu towarami rolno-spożywczymi w ramach rynku unijnego, a tym samym zniesienie obowiązku zaopatrywania towarów wysyłanych z Polski na wspólny rynek w świadectwa fitosanitarne oraz poddawania granicznej kontroli fitosanitarnej towarów wwożonych z państw członkowskich UE do Polski.
Likwidacja granicznej kontroli fitosanitarnej na wewnętrznych granicach Unii wiązała się jednocześnie z wymogiem wzmocnienia przez Polskę takich kontroli na polskiej granicy, będącej jednocześnie zewnętrzną granicą UE. Największym wyzwaniem dla Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa było dostosowanie infrastruktury już funkcjonujących punktów wwozu do nowych przepisów określających minimalne wymogi dla takich punktów. W sposób ciągły podejmowano szereg działań w inwestycyjnych, aby zapewnić inspektorom oddziałów granicznych Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Roślin i Nasiennictwa (WIORiN) właściwe miejsca do wykonywania kontroli, realizowano zakupy niezbędnego wyposażenia czy też dokonywano dodatkowego zatrudnienia, aby intensyfikować kontrole. Ponadto, w okresie 20 lat członkostwa Polski w UE otwarto nowe punkty kontroli granicznej: w porcie w Elblągu, na przejściu kolejowym w Siemianówce oraz na lotniskach: Rzeszów - Jasionka i Szczecin – Goleniów.
Na zakres i sposób przeprowadzania granicznej kontroli fitosanitarnej bardzo istotny wpływ miało przyjęcie, a następnie wdrożenie w grudniu 2019 r., nowych przepisów Unii Europejskiej w zakresie zdrowia roślin oraz urzędowych kontroli. W ramach nowych rozwiązań przygotowywano wszystkie jednostki graniczne PIORiN do rejestracji wyników kontroli granicznych w ogólnounijnym systemie TRACES NT, a obecnie wszystkie dokumenty związane ze zgłoszeniem przesyłki, a także wyniki kontroli są rejestrowane i podpisywane elektronicznie, co przyspiesza w znaczący sposób komunikację między podmiotami a organami PIORiN oraz wymianę informacji z pozostałymi służbami.
Przyjmując zasady swobodnego przepływu w obrębie unijnego rynku towarów, w tym także roślinnych, konieczne było wdrożenie systemu urzędowej rejestracji producentów i przedsiębiorców prowadzących produkcję i/lub obrót określonym materiałem roślinnym, w tym przede wszystkim materiałem rozmnożeniowym. Drugim elementem tego systemu było paszportowanie roślin wprowadzanych do obrotu, gdyż tylko materiał zaopatrzony w taką etykietę (paszport roślin) mógł być swobodnie przemieszczany w UE. Jednocześnie nowe Prawo Zdrowia Roślin, które jest stosowane od grudnia 2019 r., znacząco rozszerzyło zakres podmiotów, które podlegają wpisowi do urzędowego rejestru podmiotów profesjonalnych prowadzonego przez PIORiN. Rozszerzeniu uległ również zakres materiałów roślinnych, które powinny być zaopatrzone w paszport roślin w trakcie ich przemieszczania na terytorium UE, a tym samym konieczne stało się objęcie urzędową rejestracją dużej liczby podmiotów profesjonalnych, których po wejściu Polski do UE taki obowiązek nie dotyczył. Dodatkowo nowe przepisy z zakresu zdrowia roślin umożliwiły wydawanie paszportów samodzielnie przez upoważnione podmioty profesjonalne, pod nadzorem właściwego WIORiN. Dzięki szeroko zakrojonym działaniom informacyjnym liczba podmiotów upoważnionych do wydawania paszportów roślin na koniec 2023 r. wynosiła 5 307, przy zaledwie 23 na koniec 2018 r.
Przystępując do Unii Europejskiej Polska uzyskała dostęp do wspólnego rynku dla ziemniaków, których eksport do Unii Europejskiej był wcześniej niemożliwy. Zasady przemieszczania ziemniaków z Polski do pozostałych państw członkowskich w okresie od akcesji były systematycznie łagodzone. Obecnie polskie sadzeniaki ziemniaka są wprowadzane na wspólny rynek na takich samych zasadach, na jakich odbywa się obrót sadzeniakami wyprodukowanymi w innych państwach członkowskich. Ziemniaki towarowe muszą być zaopatrzone w paszport roślin potwierdzający, że są one wolne od bakterii kwarantannowej Clavibacter sepedonicus (sprawcy bakteriozy pierścieniowej ziemniaka).
Mając na względzie powyższe, priorytetowym zadaniem Inspekcji w odniesieniu do agrofagów kwarantannowych niezmiennie w okresie 20 lat członkostwa Polski w UE pozostają działania w celu obniżenia poziomu występowania w Polsce tej bakterii. Obejmują one corocznie przeprowadzane przez PIORiN urzędowe badania ziemniaków pod kątem obecności bakterii oraz szeroko zakrojone działania podnoszące świadomość producentów rolnych i podmiotów działających w sektorze ziemniaka na temat środków zapobiegających występowaniu i rozprzestrzenianiu się agrofaga. Dzięki tym działaniom procent porażenia uprawianych w Polsce ziemniaków w uprawianych w Polsce sukcesywnie spada. W 2023 r. odnotowano najniższy poziom porażenia ziemniaków innych niż sadzeniaki tzw. towarowych (2,56%) od czasu przystąpienia Polski do UE.
Kolejną niewątpliwą korzyścią wynikającą z akcesji Polski do Unii Europejskiej jest stosowanie przez wszystkie państwa członkowskie jednolitych przepisów fitosanitarnych, mających na celu zapobieganie introdukcji i rozprzestrzenianiu się agrofagów kwarantannowych, tj. szkodników i patogenów roślin, szczególnie groźnych dla upraw rolniczych oraz naturalnych ekosystemów – w tym obszarów leśnych. Harmonizacja działania służb fitosanitarnych państw członkowskich jest konieczna dla zapewnienia bezpieczeństwa fitosanitarnego Unii poprzez zapewnienie podejmowania natychmiastowych i skutecznych działań eliminujących zagrożenia dla zdrowia roślin. W szczególności Prawo Zdrowia Roślin, stosowane od grudnia 2019 r., wprowadziło szereg nowych zadań dla wszystkich państw członkowskich w celu podniesienia efektowności unijnego systemu nadzoru fitosanitarnego. Realizując nowe zadania GIORiN opracował i wdrożył „Wieloletni program kontroli występowania agrofagów dla Polski, obejmujący lata 2021-2027”, we współpracy z Instytutem Ochrony Roślin – PIB oraz Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi opracowano plany awaryjne dla agrofagów priorytetowych, a w 2024 r. Inspekcja przystąpi do realizacji tzw. „ćwiczeń symulacyjnych”. Jednocześnie od 2015 r., tj. od wdrożenia przez Komisję Europejską możliwości uzyskania dofinansowywania do fitosanitarnych działań kontrolnych Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa partycypowała, najpierw w Programie Survey, a następnie od 2021 r. w Programie SMP (Single Market Program). W latach 2015-2022 przyznano Polsce dofinansowanie w wysokości ok. 3,3 mln euro.
Reasumując, w obszarze zdrowia roślin, korzyści wynikające z akcesji Polski do Unii Europejskiej związane są z przede wszystkim z dostępem dla polskich producentów i przedsiębiorców do wspólnego rynku. Jednocześnie zapewniona jest ochrona terytorium kraju przed zagrożeniami fitosanitarnymi, które mogłyby się pojawić wraz z towarami rolno-spożywczymi importowanymi spoza terytorium Unii Europejskiej.
