Komitet Do Spraw
Pożytku Publicznego

Wydarzenie to zainaugurowało cykl debat dotyczących współczesnej kondycji sektora obywatelskiego oraz poszukiwaniu właściwych kierunków rozwoju polityki państwa w tym zakresie. Jak zaznaczył we wstępie do debaty Premier Piotr Gliński, Polska ma dobre doświadczenia tego jak z refleksji, także naukowej, i debaty akademickiej tworzyły się udane rozwiązania polityczne i instytucjonalne. W refleksji tej według Dyrektora Departamentu Społeczeństwa Obywatelskiego – Wojciecha Kaczmarczyka istotne dla tworzenia programów rządowych jest określenie, jak w tych programach wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego powinna być wkomponowana idea pożytku publicznego oraz na ile jej obecne rozumienie skutecznie kształtuje przestrzeń funkcjonowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

Dr Agnieszka Rymsza, doradczyni w Departamencie Społeczeństwa Obywatelskiego, przedstawiając kontekst i historię systemowego uregulowania relacji państwo – organizacje pozarządowe poprzez ustawę o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, zwłaszcza w zakresie prawnego zdefiniowania działalności pożytku publicznego i wyróżnienia zadań publicznych, organizacji pożytku publicznego, postawiła kwestię czy z perspektywy minionych lat ma nadal sens wyróżnianie organizacji o tym specjalnym statusie.

Po wystąpieniach wprowadzających nastąpiła dyskusja panelowa, w której udział wzięli: prof. Kazimierz Frieske z Akademii Pedagogiki Specjalnej, prof. Marek Rymsza z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Dariusz Gawin z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz prof. Krzysztof Jasiecki z Uniwersytetu Warszawskiego. Moderatorem dyskusji był prof. Wojciech Misztal z Akademii Pedagogiki Specjalnej.

W związku z określonymi celami debaty moderator postawił panelistom pytania o zdefiniowanie idei pożytku publicznego oraz realizację tej idei w polskim prawie i praktyce oraz tego w jaki sposób realizacja tej idei kształtuje obraz społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, czy należy ją rozwijać, czy też ograniczać, jaki jest obecnie potencjał i pozycja OPP w środowisku organizacji pozarządowych. Po dyskusji panelowej głos zabierali pozostali uczestnicy seminarium.

Według prof. Marka Rymszy sformułowanie idei pożytku publicznego w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz wyróżnienie organizacji pożytku publicznego ukształtowały środowisko organizacji pozarządowych w kierunku funkcjonalnym, tzn. zbudowano system zlecania zadań publicznych, w którym państwo przerzuciło część swych zadań na organizacje, a organizacje uzyskały z tego tytułu dostęp do publicznych środków finansowych. W przeciwieństwie choćby do systemu brytyjskiego, w którym wyróżniono z obszaru działania organizacji pozarządowych pewne sfery zwane charities, w systemie polskim przyjęto kierunek odwrotny zakładając, że wszystko, co robi państwo jest pożytkiem publicznym, a jeśli organizacje pozarządowe przejmują jakieś zadania państwa to będą to zadania pożytku publicznego. System ten rozrastał się z biegiem lat, definiowano kolejne obszary pożytku publicznego, których liczba wzrosła z 24 do 38 i właściwie obejmują one niemal każdą działalność w sferze publicznej. W sytuacji tej wszelkie próby konsolidacji lub centralizowania tego systemu mogą zostać odebrane jako wykluczanie lub ograniczanie wsparcia dla działalności. Odrębnym problemem jest fakt, że w powszechnym odbiorze status OPP nie jest czytelny, gdyż w działaniu trudno jest wskazać czym OPP różnią się od innych organizacji nie posiadających takiego statusu.

Prof. Kazimierz Frieske zwrócił uwagę, że nie bez wpływu na rozwiązania w sferze instytucjonalnej, prawnej i programowej są trudności dotyczące języka używanego do opisywania rzeczywistości społeczeństwa obywatelskiego. Jako przykład podał niemożność sprecyzowania idei dobra wspólnego oraz tego jak się ma rozgraniczenie ładu politycznego i cywilnego w odniesieniu do definicji społeczeństwa obywatelskiego i samego obywatela, a następnie jak się ma definicja społeczeństwa obywatelskiego do definicji organizacji pozarządowej. Dodatkowo antynomia publiczny – prywatny nie jest czytelna w kontekście trudności wskazania granicy między zadaniem publicznym, a zadaniem prywatnym. Ważną kwestią w kształtowaniu pojęć dotyczących społeczeństwa obywatelskiego jest kwestia wolności i rozdzielenia porządku politycznego od porządku cywilnego, zgodnie z którą organizacje obywatelskie powinny same określać swe zadania niezależnie od państwa. Z zagadnień praktycznych prof. Frieske podkreślił, ze związanie statusu OPP z systemem zlecania zadań i koniecznością profesjonalizacji w zakresie sprawozdawczości i księgowości sprawiają, że wiele organizacji działających dla pożytku publicznego rezygnuje z ubiegania się o ten status. W samoorganizowaniu się i konfigurowaniu trzeciego sektora potrzebna jest społeczna, lokalna kontrola.

Nawiązując do problemów w sferze pojęciowej opisu rzeczywistości społeczeństwa obywatelskiego prof. Dariusz Gawin wskazał na polityczne i historyczne obciążenie samego pojęcia społeczeństwo obywatelskie, które powstało stosunkowo niedawno w atmosferze prób opisu zjawisk politycznych i społecznych okresu upadku socjalistycznych systemów totalitarnych. Takie upolitycznione pojmowanie idei społeczeństwa obywatelskiego przeszło do sfery społecznej w okresie transformacji po roku 1989 i dziś za sprawą narastającego konfliktu politycznego powraca jej upolitycznienie, co może doprowadzić do sytuacji, w której strony konfliktu będą tworzyć swoje odrębne społeczeństwa obywatelskie. Upolitycznienie sektora jest niebezpieczne i dlatego idea pożytku publicznego, jako wykraczająca poza ramy konfliktu społeczno-politycznego, może być bardzo pomocna w porządkowaniu rzeczywistości społeczeństwa obywatelskiego.

Prof. Krzysztof Jasiecki potwierdził, że w różnych kontekstach politycznych, społecznych, historycznych zmienia się sposób pojmowania społeczeństwa obywatelskiego. Obejmowanie dynamicznych zjawisk, które zmieniają się jednocześnie na wielu polach określoną siatką pojęć wymaga ustawicznego ich redefiniowania. W budowaniu programów, narzędzi wsparcia i przy formułowaniu kierunków reform trzeba unikać języka wykluczającego. Podejmowanie prób wzmacniania obszarów dotąd niedocenianych lub marginalizowanych może zostać odebrana jako próba deprecjonowania lub przejmowania kontroli nad obszarami niewygodnymi.

Podsumowując dyskusję paneliści przekazali, że logika społeczeństwa obywatelskiego zakłada niezależność i prawo do krytyki władzy, ale bez gotowości współpracy przy realizacji planowanych rządowych programów może pogłębiać się polaryzacja sektora obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie nie jest pojęciem równoznacznym z organizacjami pozarządowymi, samoorganizacja społeczeństwa jest czymś odwiecznym i zachowanie takiej szerokiej perspektywy może być pomocne w sytuacji obejmującego wiele państw kryzysu politycznego, grożącego upolitycznieniem wszelkich sfer życia społecznego. Odnosząc się do obecnych reform w stosunku do organizacji społeczeństwa obywatelskiego uznano, że Rząd obecnie czeka test wiarygodności, jak przeprowadzone zmiany kompetencyjne będą funkcjonować w praktyce.

Na zakończenie debaty Dyrektor Wojciech Kaczmarczyk, nawiązując do podejmowanych przez Rząd działań w sferze pożytku publicznego, zasygnalizował szereg dysfunkcji, które uformowały się w stworzonym systemie zlecania zadań publicznych. Stwierdził też, że planowane reformy i uruchamianie nowych programów wsparcia społeczeństwa obywatelskiego to test wiarygodności dla Rządu ale i dla organizacji pozarządowych. Zakłada on dobrą wolę wszystkich stron debaty publicznej, a jak pokazuje doświadczenie prac nad ustawą o Narodowym Instytucie Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego odrzucenie merytorycznej dyskusji ogranicza możliwości współpracy. Podkreślił też, iż głosy z sali mówiące o potrzebie nagrań i transmisji z takich seminariów są wyrazem zainteresowania takimi debatami i zaprosił do udziału w kolejnych debatach oraz współpracy.