Rada Legislacyjna

Rada Legislacyjna                                                                                                     2021-11-26

przy

Prezesie Rady Ministrów

          RL-033-25/21

 

(Minister Sprawiedliwości)

Opinia o projekcie ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich

(UD 248) z dnia 20 lipca 2021 r.

 

 

I. Uwagi ogólne

 

1. Przedmiot opinii

Przedmiotem opinii jest projekt ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (dalej: „Projekt”) w wersji z dnia 20 lipca 2021 r.^[1], przygotowany przez Ministra Sprawiedliwości (dalej: Projektodawca) i przedstawiony Radzie Legislacyjnej do zaopiniowania przez Prezesa Rządowego Centrum Legislacji.

 

2. Ocena ogólnych celów i treści Projektu

Przedstawiony do zaopiniowania Projekt ma zastąpić ustawę z 26 października 1982 r. o postępowaniu  w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2018 r., poz. 969, dalej: ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich), która – w ocenie Projektodawcy – po niemal 40 latach obowiązywania utraciła wewnętrzną spójność i przejrzystość^[2]. Te wady obecnej regulacji są powszechnie dostrzegane w literaturze przedmiotu. Od wielu już lat podnosi się potrzebę przygotowania nowej ustawy[3], zawierającej rozwiązania prawne będące w stanie skutecznie przeciwdziałać demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz adekwatne do współczesnych uwarunkowań społecznych, w tym do aktualnych zagrożeń psychologiczno-społecznego rozwoju dzieci. W literaturze wskazuje się przy tym, że dotychczasowe regulacje nie wymagają głębokich przemian modelowych, ale właściwym kierunkiem działań legislacyjnych powinno być wprowadzenie rozwiązań prawnych powodujących, że istniejące środki wychowawcze i poprawcze staną się bardziej efektywne[4]. Projekt można więc zasadnie uznać za odpowiedź na te zasadne merytorycznie postulaty.

Już na wstępie oceny Projektu należy zwrócić uwagę, że powtarza on szereg rozwiązań, które były zawarte w zgłoszonej stosunkowo niedawno propozycji, jaką był przedstawiony przez Ministra Sprawiedliwości projekt Ustawy o nieletnich (UD 480)^[5]. Jego szczegółową ocenę Rada Legislacyjna zawarła w Opinii o projekcie ustawy o nieletnich (UD 480) z dnia 8 marca 2019 r.^[6].

Bliskość obu regulacji wynika już chociażby z identycznego ujęcia ich ogólnych celów. Wyraża je następujący fragment Uzasadnienia (będący powtórzeniem motywów zawartych w uzasadnieniu dołączonym do ustawy o nieletnich^[7]): „Projektowana ustawa porządkuje i systematyzuje materię dotyczącą spraw nieletnich, na etapie postępowania rozpoznawczego oraz postępowania wykonawczego, inkorporując te uregulowania u.p.n., które mimo upływu lat nie straciły aktualności. Część z tych uregulowań wymagała stosownej korekty, ukierunkowanej na optymalizację przewidzianych w nich rozwiązań prawnych. Zmiana niektórych przepisów wiązała się natomiast z koniecznością ich dostosowania do obowiązujących w Polsce standardów konstytucyjnych i międzynarodowych. Projekt reguluje również szereg kwestii, które Konstytucja RP rezerwuje dla aktu prawnego o randze ustawy, tymczasem niektóre z nich unormowane były dotychczas w aktach prawnych niższego rzędu. Ponadto przewiduje się całkiem nowe rozwiązania, które – wedle założeń – wzmocnią efektywność oddziaływań podejmowanych względem nieletnich”[8]. Motywy te dobrze charakteryzują zawartość projektu oraz są zbieżne z zasygnalizowanymi powyżej postulatami doktryny prawa karnego.

Projekt podtrzymuje zasadnicze założenia obowiązującej ustawy, w tym konwencyjną zasadę dobra dziecka jako naczelną regułę postępowania w sprawach nieletnich. Zgodnie art. 3 ust. 1 Projektu, w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny. Takie ukierunkowanie działań podejmowanych w sprawach nieletnich realizuje prawnomiędzynarodowe zobowiązania w tej materii, w tym wynikające z art. 3 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka, podpisanej w Nowym Jorku 20 listopada 1989 r.[9].

Na początku Projektu została zamieszczona rozbudowana preambuła[10], która ma uroczysty charakter i tworzy kontekst interpretacyjny dla zawartych w nim regulacji. W jej pierwszym akapicie zadeklarowano, że rodzina stanowi „naturalne środowisko rozwoju człowieka”, podkreślono autonomię rodziny i pierwszoplanową rolę rodziców – matki i ojca w przekazywaniu wartości, prawo nieletnich do szczególnej troski i pomocy oraz zasadę subsydiarności w relacjach Rzeczpospolita Polska – rodzina. Jej tekst w pierwszym akapicie wyraźnie nawiązuje do preambuły Konwencji o prawach dziecka, która m.in. proklamuje prawo dzieci do szczególnej troski i pomocy, wyraża przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną i wparciem. Pozostała część preambuły (drugi i trzeci akapit) werbalizuje (wyraża) zasadnicze cele Projektu (umacnianie poczucia odpowiedzialności rodzin za przygotowanie dzieci do życia we wspólnocie oraz za wychowanie nieletnich na osoby świadome obowiązków, wzmacnianie świadomości odpowiedzialności za własne czyny, przeciwdziałanie demoralizacji i dopuszczaniu się czynów karalnych, stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia).

Taka perspektywa, w której podkreśla się rolę rodziny i rodziców, zasadę subsydiarności w relacjach wspólnoty państwowej z rodziną oraz prawo dzieci do szczególnej troski i pomocy, zasługuje na pozytywną ocenę. Zdaniem Rady Legislacyjnej, w tej części ustawy – wzorem aktów prawa międzynarodowego – należałoby posługiwać się raczej pojęciem „dziecko”, a nie „nieletni”. Nie należy bowiem tylko do nieletnich ograniczać np. prawa do szczególnej troski i pomocy oraz poczucia odpowiedzialności rodzin za ich wychowanie. Na tle standardów międzynarodowych dotyczących praw dzieci mają one zdecydowanie szerszy zakres, a ich normatywne ujęcie nie powinno wywoływać wrażenia, że są ograniczone jedynie do sytuacji związanych z przeciwdziałaniem demoralizacji lub odpowiedzialności za czyny karalne.

Projekt jest bardzo obszerny. Liczy 414 artykułów, co po części wynika z inkorporacji materii unormowanej obecnie poza ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich, w tym w aktach prawnych o randze rozporządzenia. Projekt zawiera rozwiązania kompleksowe dotyczące nieletnich, tj. reguluje działania podejmowane w przypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karanego (art. 2). Zawiera przepisy o charakterze materialnym, proceduralnym oraz wykonawczym. Poza jego zakresem pozostaje, jak dotychczas, kwestia szczególnej, stricte karnej, odpowiedzialności nieletniego, jaką wyjątkowo może on ponosić na zasadach Kodeksu karnego. Taki podział regulacji – na ustawową i zawartą w kodeksie karnym – jest w pełni uzasadniony, Projekt nie reguluje bowiem odpowiedzialności karnej nieletniego, materia ta należy bowiem do kodeksu karnego (ustawy karnej).

 

3. Tytuł Projektu

Tytuł Projektu („Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich”) – zgodnie z motywami zawartymi w Uzasadnieniu – ma wskazywać na „całościowe ujęcie problematyki nieletnich, pojmowanych (…) jako takie osoby, które nie są jeszcze zdolne do ponoszenia odpowiedzialności karnej, a ich zachowanie godzi w normy prawa karnego lub powszechnie przyjęte normy społeczne, wywołując potrzebę reakcji ze strony właściwych organów. Dotychczasowy tytuł ustawy regulującej omawianą materię – „o postępowaniu w sprawach nieletnich” bez zapoznania się z jej treścią mógł sugerować, że ustawa obejmuje wyłącznie przepisy proceduralne”[11]. Z ostatnim zdaniem cytowanego fragmentu Uzasadnienia należy się zgodzić, jednakże użycie pojęć „wspieraniu” i „resocjalizacji” w tytule może budzić wątpliwości. Po pierwsze, taki tytuł ustawy nie koresponduje wprost z przesłankami podejmowania działań wobec nieletnich przewidzianymi w art. 2 Projektu (wykazywanie przejawów demoralizacji lub dopuszczenie się czynu karalnego). Po drugie, z całą pewnością opiniowana regulacja nie ujmuje całości działań składających się na „wspieranie”, które w dużej części znajdują się poza materią Projektu, m.in. w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym[12] oraz Prawie oświatowym[13]. Całkowicie nieprzekonujące jest przy tym zawarte w Uzasadnieniu wyjaśnienie terminu „wspieranie” jako „dopingowanie (…) nieletnich do postępowania, które jest zgodne z przyjętymi normami”[14]. Rada Legislacyjna sugeruje rozważenie nadania tytułu ustawie z wykorzystaniem wzorców, jakimi są opracowane w ostatnich latach projekty, w tym „Ustawa o nieletnich”. Taki tytuł Projektu (a finalnie ustawy) byłby nie tylko trafniejszy, ale przede wszystkim – co najważniejsze – odpowiadałby jego treści i założeniom.

 

4. Dynamika przestępczości nieletnich

Argumentów za utrzymaniem dotychczasowego modelu, z ewentualnymi korektami w zakresie zwiększenia jego efektywności, dostarczają wyniki badań statystycznych^[15], które nie wskazują na istnienie wyraźnych tendencji wzrostowych przestępczości nieletnich, lecz raczej na stabilizację w latach 2017-2018, poprzedzoną wyraźnym spadkiem w latach poprzednich. Ilość prawomocnie orzeczonych środków stosowanych wobec nieletnich w 2018 r. wynosiła 24 168, a wcześniej: w 2017 r. – 23 028, w 2016 r. – 26 544, w 2015 r. – 26 836, w 2014 r. – 31 912, w 2010 r. – 38 876. W postępowaniach wobec nieletnich sprawców czynów karalnych (z wyłączeniem postępowań dotyczących stwierdzonych przejawów demoralizacji) tendencja była bardzo podobna. W  2018 r. orzeczono środki wobec 9 754 nieletnich, w 2017 r. – wobec 9 657 nieletnich, w 2016 r. – wobec 11 355 nieletnich, w 2015 r. – wobec 12 237 nieletnich, w 2014 r. – wobec 16 388 nieletnich, w 2010 r. – wobec 22 758 nieletnich. Aktualne dane Biura Prewencji Komendy Głównej Policji zawarte w Informacji dotyczącej stanu zagrożenia przestępczością nieletnich w Polsce w 2020 roku wskazują, że w badanym okresie nastąpił spadek przestępczości. W przypadku czynów karalnych, wyczerpujących znamiona przestępstw, popełnionych przez nieletnich w 2020 r., w stosunku do 2019 r., nastąpił spadek ujawnionych czynów karalnych o 21,4%, tj. z 24 117 do 16 951. Również udział czynów karalnych nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw stwierdzonych na terenie kraju wyniósł 2,4% i był niższy o 0,5% w porównaniu do roku 2019 (2,9%)^[16]. Pamiętać jednak należy, że rok 2020 to rok „epidemiczny”, w którym – ze względu na obowiązujące ograniczenia – aktywność ludzka uległa zasadniczej zmianie, co dotyczy także nieletnich. Ich wzajemne kontakty uległy ograniczeniu, przybrały w znacznej mierze postać wirtualną, co nie pozostaje bez wpływu na statystykę dotyczącą przestępczości. Nie zmienia to jednak faktu, że dostępne dane nie pokazują konieczności zasadniczej zmiany obowiązującego modelu, w tym poszukiwania bardziej stanowczych środków oddziaływania na nieletnich. Jednocześnie obserwowana stabilizacja we wskazanym zakresie stwarza optymalne warunki do ewentualnej zmiany legislacyjnej, możliwa jest bowiem całościowa ocena dotychczas obowiązujących regulacji i wprowadzenie ewentualnych korekt, służących nie tylko utrzymaniu wskazanej tendencji, ale przede wszystkim pozwalających na ograniczenie wskazanego zjawiska.

Podsumowując, cele, jakie zamierza osiągnąć Projektodawca, oraz ich uzasadnienie należy ocenić pozytywnie.

 

II. Uwagi szczegółowe do propozycji zawartych w Projekcie

1.  Pojęcie „nieletni”

Projekt utrzymuje dotychczasowy model postępowania w razie stwierdzenia społecznie nagannych zachowań u dziecka. Zakłada on istnienie dwóch trybów:

1) postępowania w sprawach o demoralizację – wobec osób, które ukończyły 10 lat i nie są pełnoletnie (art. 1 ust. 1 pkt 1 Projektu),

2) postępowania w sprawach o czyny karalne – wobec osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat (art. 1 ust. 1 pkt 2 Projektu).

Przepisy ustawy stosuje się również w zakresie wykonywania środków wychowawczych, środka leczniczego lub środka poprawczego – wobec osób, względem których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 1 ust. 1 pkt 3 Projektu).

Przyjęte w Projekcie pojęcie „nieletni”, podobnie jak w aktualnych regulacjach, nie jest jednolite, ale w zależności od rodzaju toczącego się postępowania może mieć różne znaczenia. Tak samo, konstrukcja podstaw postępowania oraz określenie podmiotu, w sprawie którego ma się ono toczyć, wyrażone w art. 1 ust. 1 Projektu, powielają obecny model z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Projektodawca pozostawia bez zmian granice wiekowe nieletniości w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne (art. 1 ust. 1 pkt 2 Projektu) i wykonywania środków wychowawczych, środka leczniczego lub środka poprawczego (art. 1 ust. 1 pkt 3 Projektu).

Nowością o ważnych gwarancyjnych konsekwencjach jest doprecyzowanie dolnej i górnej granicy wieku osoby, wobec której będzie można prowadzić postępowanie w sprawach o demoralizację (art. 1 ust. 1 pkt 1 Projektu). Przede wszystkim, w Projekcie proponuje się dookreślenie, że przesłanką wszczęcia postępowania w sprawach o demoralizację jest, z jednej strony, ukończenie przez dziecko 10 lat, a z drugiej strony, nieosiągnięcie pełnoletniości. Brak w obecnym stanie prawnym precyzyjnego ustalenia początkowej granicy wiekowej dla podjęcia działań zapobiegających demoralizacji jest powszechnie krytykowany w literaturze przedmiotu i traktowany jako poważna wada ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Przepisy obowiązującej ustawy mogą wręcz prowadzić do wniosku, że adresatami zawartych w nich norm mogą być już dzieci 6-letnie, nawet 5-letnie, co do których postawienie diagnozy o ich demoralizacji wydaje się wątpliwe[17]. Jednakże takie przypadki są odnotowywane w praktyce sądów rodzinnych. Jak dostrzega się w literaturze – „w 2018 r. sąd rodzinny zastosował środki wychowawcze wobec nieletniego w wieku 6 lat, zaś w 2019 r. orzekł środek wychowawczy wobec nieletniego w wieku 5 lat – widocznie uznał że ma do czynienia z dzieckiem zdemoralizowanym, co wydaje się absurdem”[18]. Aby zapobiec takiej rozszerzającej interpretacji przepisów od dawna w nauce prawa karnego postuluje się wprowadzenie precyzyjnej cezury wiekowej, chociaż formułowane przy tym były dość zróżnicowane rozwiązania. Proponuje się zwykle ustalenie jej na poziomie 9-10 lat[19], jednak znane są też poglądy, iż cezurą powinno być 12 lat[20].

Zawarte w Projekcie określenie progu wiekowego na poziomie ukończonych 10 lat wydaje się optymalne. Rozwiązanie to uwzględnia wskazania psychologii dziecięcej, zgodnie z którymi około 10 roku życia u dziecka następuje internalizacja obowiązujących norm moralnych i społecznych. Zapewnia też najmłodszym dzieciom ochronę przed stygmatyzacją, jaka wiąże się ze wszczęciem i prowadzeniem postępowania w spawach o demoralizację^[21]. Przypomnieć należy, że tak oznaczona granica znalazła już wcześniej uznanie u ekspertów wchodzących w skład zespołu powołanego przez Ministra Sprawiedliwości, którzy zaproponowali ją w projekcie nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 19 listopada 2010 r.[22].

Podkreślić trzeba, że Projekt eliminuje stosowanie przepisów ustawy w zakresie postępowania w sprawach o demoralizację wobec młodszych dzieci (poniżej 10 roku życia), lecz nie wyklucza ingerencji sądu rodzinnego, gdy zagrożone jest ich dobro, na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeżeli dziecko nie wykazuje jeszcze przejawów demoralizacji, ale jest zagrożone demoralizacją (np. ze względu na warunki rodzinne i środowiskowe), możliwe jest bowiem wszczęcie postępowania opiekuńczego, które dotyczy władzy rodzicielskiej, a jego uczestnikami są rodzice lub opiekunowie małoletniego. W razie stwierdzenia takich okoliczności, jeżeli dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy na postawie art. 109 § 1 KRO wydaje odpowiednie zarządzenie. Może m.in. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, skierować małoletniego do placówki sprawującej pieczę nad dzieckiem, zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej (art. 109 § 2 KRO). Adresatem tych zarządzeń jest nie tylko dziecko, ale przede wszystkim rodzice i opiekunowie, którzy są odpowiedzialni za kształtowanie u niego społecznie aprobowanych postaw i zachowań.

Podsumowując, propozycja wprowadzenia dolnej granicy 10 lat dziecka dla prowadzenia postępowania w sprawach o demoralizację jest zasadna i zasługuje na poparcie.

Na pozytywną ocenę zasługuje również jednoznaczne przesądzenie w Projekcie, że postępowanie w sprawach o demoralizację będzie można prowadzić wobec osób, które „nie są pełnoletnie” (obecnie – w stosunku do osób, które „nie ukończyły 18 lat”). Rozwiązanie to zapewni spójność systemową pomiędzy przepisami prawa nieletnich oraz przepisami prawa cywilnego i prawa rodzinnego. Zgodnie z art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego[23] za osobę pełnoletnią uznaje tego, kto ukończył lat osiemnaście. Równocześnie dopuszczona jest możliwość uzyskania pełnoletności przez zawarcie małżeństwa (art. 10 § 2 KC). Zgodnie z art. 10 § 1 zd. 2 KRO, z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. W konsekwencji, przesądzenie w Projekcie, że postępowanie w sprawach o demoralizację będzie można prowadzić wobec osób, które „nie są pełnoletnie” wyłączy z zakresu tej normy kobiety, które ukończyły 16 lat i na podstawie art. 10 § 1 zd. 2 KRO uzyskały sądową zgodę na zawarcie małżeństwa. Jest to zrozumiałe, ponieważ uznanie takich kobiet za pełnoletnie – konsekwentnie – powinno wywoływać skutki prawne nie tylko w prawie rodzinnym, ale również w zakresie dopuszczalności badania demoralizacji. Propozycja ta nie budzi zastrzeżeń. Jednocześnie przyjęcie proponowanego rozwiązania nie oznacza tego, że wskazana kobieta, która zawarła związek małżeński w wieku 16 lat stanie się osobą dorosłą w rozumieniu prawa karnego. Tam bowiem warunkiem umożliwiającym przypisanie odpowiedzialności karnej jest ukończenie wieku określonego w kodeksie karnym.

2. Pojęcie demoralizacji

Projekt utrzymuje dotychczasowy model postępowania ukierunkowany przede wszystkim na ochronę nieletnich przed demoralizacją, co należy uznać za trafną decyzję. Pierwszą przesłanką podjęcia przewidzianych w nim działań jest wobec tego stwierdzenie, że nieletni wykazuje przejawy „demoralizacji” (art. 2 zd. 1 Projektu).

Projekt, podobnie jak obowiązująca ustawa, nie wprowadza ustawowej definicji tego pojęcia. Przepis art. 4 ust. 1 wymienia przykładowy katalog okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, zaliczając do nich dopuszczenie się czynu karalnego, naruszenie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu lub innej substancji psychoaktywnej, uprawianie nierządu. Zestawienie to jest zbiorem otwartym i ma charakter klauzuli generalnej. Pomimo, że od początku obowiązywania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pojęcie demoralizacji było kwestionowane, zarówno z punktu widzenia prawa, jak i pedagogiki[24], to rozwiązanie takie wydaje się optymalne. Zamknięcie tak różnorodnej, złożonej i dynamicznej rzeczywistości w definicji ustawowej nie wydaje się ani możliwe ani konieczne. Na przestrzeni niemal 40 lat obowiązywania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pojęcie to nabrało bowiem na tyle sprecyzowanego znaczenia, że sądy, posługując się tym terminem, nie mają większych problemów z prawidłową oceną zachowań świadczących o potrzebie wszczęcia i prowadzenia postępowań w sprawach o demoralizację.

 

3. Pojęcie czynu karalnego

Drugą przesłanką wszczęcia postępowania, wymienioną w art. 2 zd. 2 Projektu, jest dopuszczenie się przez nieletniego „czynu karalnego”. W dotychczasowym stanie prawnym pod tym pojęciem rozumie się wszystkie przestępstwa i przestępstwa skarbowe oraz niektóre wykroczenia, określone w art. 50a, art. 51, art. 69, art. 74, art. 76, art. 85, art. 87, art. 119, art. 122, art. 124, art. 133 i art. 143 KW (art. 1 § 2 pkt 2 ustawy o postepowaniu w sprawach nieletnich). Trafna jest obserwacja Projektodawcy, że nie wiadomo, dlaczego ówczesny ustawodawca zdecydował się na taksatywnie wymienione typy wykroczeń spenalizowane w 12 przepisach Kodeksu wykroczeń z pominięciem innych, nawet tego samego rodzaju i o takim samym ciężarze gatunkowym[25]. Wyliczenie to z pełnym przekonaniem trzeba uznać za wybiórcze i pozbawione merytorycznego uzasadnienia.

Rozwiązanie, jakie proponuje Projektodawca, polega na poszerzeniu zakresu czynu karalnego, poprzez włączenie w jego granice nie tyko – jak obecnie – wszystkich przestępstw i przestępstw skarbowych, ale również każdego wykroczenia i wykroczenia skarbowego (art. 1 ust. 2 pkt 2 Projektu). Tę  propozycję należy ocenić pozytywnie. Znajduje ona również wsparcie w poglądach prezentowanych w literaturze przedmiotu, które wyrażają krytykę ustawowego ograniczenia podstaw wszczęcia postepowania jedynie do grupy 12 wykroczeń, podczas gdy lepszym rozwiązaniem byłoby pozwolenie sądowi rodzinnemu, mającemu odpowiednią wiedzę i doświadczenie, rozstrzygać o tym czy w konkretnym przypadku należy wszcząć postępowanie i je kontynuować[26].

 

4. Obowiązki przeciwdziałania demoralizacji i zawiadomienia o czynie karalnym

Projektodawca zamierza utrzymać dotychczasowy powszechny obowiązek przeciwdziałania demoralizacji. Zgodnie z art. 4 ust. 1 Projektu, każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności dopuszczenie się czynu zabronionego, naruszanie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu lub innej substancji psychoaktywnej, uprawianie nierządu, ma społeczny obowiązek odpowiednio przeciwdziałać temu, a przede wszystkim zawiadomić o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkołę, sąd rodzinny, Policję lub inny właściwy organ. Podtrzymany został również społeczny obowiązek zawiadomienia sądu rodzinnego lub Policji w razie uzyskania informacji o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu karalnego (art. 4 ust. 2 Projektu). Ponadto, wszystkie instytucje państwowe i samorządowe oraz szkoły i placówki oświatowe niepubliczne, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu zabronionego wyczerpującego znamiona przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu zabronionego (art. 4 ust. 3 Projektu).

Proponowane rozwiązania należy ocenić pozytywnie, zaznaczając jednak, że zakres obowiązku zawiadomienia sądu rodzinnego lub Policji w razie uzyskania informacji o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu karalnego (art. 4 ust. 2 Projektu) ulegnie znaczącemu rozszerzeniu. Taki skutek wynika z omówionej wcześniej propozycji uznania wszystkich wykroczeń i wykroczeń skarbowych za czyny karalne (art 1 ust. 2 pkt 2 b Projektu).

 

5. Ograniczenia obowiązku zawiadomienia sądu lub Policji o istnieniu okoliczności świadczących o demoralizacji lub o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu karalnego

Nowymi rozwiązaniami są ograniczenia w zakresie wskazanego w art. 4 ust. 1-3 Projektu obowiązku zawiadomienia sądu lub Policji o istnieniu okoliczności świadczących o demoralizacji lub dopuszczeniu się przez nieletniego czynu karalnego. Równocześnie została wprowadzona podstawa prawa do reagowania na takie negatywne zachowania nieletnich bez udziału sądu i Policji.

Po pierwsze, w przypadku, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego na terenie szkoły lub w związku z realizacją obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, dyrektor szkoły, do której nieletni uczęszcza, może – za zgodą rodziców albo opiekuna nieletniego – zastosować, jeżeli jest to wystarczające, środki oddziaływania wychowawczego, w szczególności w postaci pouczenia, ostrzeżenia ustnego albo ostrzeżenia na piśmie, przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego lub wykonania określonych prac porządkowych na rzecz szkoły. Przepisu tego nie stosuje się w przypadku, gdy nieletni dopuścił się czynu zabronionego wyczerpującego znamiona przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego (art. 4 ust. 4 Projektu).

Po drugie, w przypadku, gdy organ uprawniony do przeprowadzenia czynności wyjaśniających według przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia[27] stwierdzi, że nieletni dopuścił się czynu karalnego wyczerpującego znamiona wykroczenia, może poprzestać, jeżeli jest to wystarczające, na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego (art. 4 ust. 5 Projektu).

Oba powyższe rozwiązania, będące przejawem dążenia do odformalizowania postępowania, zasługują na poparcie. W sytuacji kreślonej w art. 4 ust. 4 Projektu upoważnienie dyrektora szkoły do stosowania środków oddziaływania wychowawczego jest uzasadnione bliskim kontaktem z dzieckiem, znajomością problemów dziecka i jego rodziny, a w razie potrzeby – uzyskaniem pomocy ze strony pedagogów i instytucji wspierających rodzinę. Próba rozwiązania powstałych problemów następuje w naturalnym środowisku przebywania nieletniego, co nie naraża go na stygmatyzujące konsekwencje kontaktu w tak młodym wieku z instytucjami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Warunek uzyskania zgody rodziców lub opiekuna na zastosowanie przez dyrektora szkoły środków oddziaływania wychowawczego zabezpiecza w wystarczającym stopniu prawa nieletniego i jego opiekunów, w tym do obiektywnego zweryfikowania informacji będących podstawą dla podjętych działań. Możliwe do zastosowania środki, jakie przewiduje Projekt, wydają się być też dostosowane do okoliczności, w jakich nieletni wykazywał przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego (teren szkoły, związek z realizacją obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki), a ich intensywność nie przekracza granic, od których wymagana byłaby interwencja sądu. Ewentualne zastrzeżenia mogą wynikać z obaw o to, czy każdy dyrektor szkoły posiada wystarczające kwalifikacje do adekwatnego reagowania na stwierdzone czyny zabronione. Wydaje się jednak, że tego rodzaju wątpliwości nie znajdują wystarczających podstaw, ponieważ taki sposób reakcji nie dotyczy poważnych czynów zabronionych, jak np. znęcanie się, branie udziału w bójce lub pobiciu, rozbój czy wymuszenie rozbójnicze. Zgodnie bowiem z art. 4 ust. 4 zd. 2 Projektu, analizowane uprawnienie nie przysługiwałoby dyrektorowi szkoły, gdy nieletni dopuścił się czynu zabronionego wyczerpującego znamiona przestępstwa ściganego z urzędu lub przestępstwa skarbowego.

Podobnie, zasługuje na poparcie możliwość zaniechania, na postawie art. 4 ust. 4 Projektu, przekazania sądowi sprawy nieletniego, który dopuścił się wykroczenia, przez organ uprawniony do przeprowadzenia czynności wyjaśniających i poprzestanie na zastosowaniu środków oddziaływania wychowawczego. Realizacja tego uprawnienia będzie zapewniać natychmiastowość reakcji na popełniony czyn i eliminować szkodliwe następstwa postępowania przed sądem (zasada subsydiarności procedury sądowej).

Podsumowując, oba zaproponowane w Projekcie rozwiązania należy ocenić pozytywnie.

 

6. Obligatoryjne orzeczenie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym

Zastrzeżenia budzi rozwiązanie przyjęte w art. 15 ust. 2 Projektu, zgodnie z którym sąd rodzinny orzeka umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 Kodeksu karnego. Przede wszystkim, przepis ten, w razie dopuszczenia się przez nieletniego jednego z wymienionych w nim czynów karalnych, nakazuje – obligatoryjnie – orzec środek poprawczy, bez względu na jakiekolwiek okoliczności związane z czynem i osobą nieletniego. Odczytywany dosłownie, prowadzi do rzeczywistego pozbawienia sądu rodzinnego atrybutu sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Proponowane rozwiązanie jest niezrozumiałe także z tego względu, że w dyspozycji przepisów wymienionych w art. 15 ust. 2 Projektu mieszczą się bardzo zróżnicowane stany faktyczne, np. dopuszczając się czynów z art. 148 KK sprawca może działać zarówno z premedytacją i szczególnym okrucieństwem, ale może też popełnić zabójstwo z zamiarem ewentualnym lub w związku z przekroczeniem granic obrony koniecznej. Podobnie, bardzo zróżnicowane mogą być okoliczności spowodowania pożaru czy zawalenia budowli (art. 163 KK) oraz czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego (art. 223 KK). W każdym przypadku inny będzie również stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste.

Co prawda, przepis art. 15 ust. 3 Projektu pozwala orzec wobec takiego nieletniego środki wychowawcze – jeżeli sposób i okoliczności popełnienia czynu karalnego, właściwości i warunki osobiste nieletniego, jego postawa i zachowanie uzasadniają przypuszczenie, że środki wychowawcze okażą się skuteczne lub rokują resocjalizację nieletniego. Jednakże kolejność wyboru adekwatnych środków powinna być odwrotna. Przemawia za tym zasada proporcjonalności – sąd najpierw powinien rozważyć czy wystarczające jest zastosowanie środków wychowawczych, a dopiero wówczas, gdy są nieadekwatne do okoliczności czynu i osoby sprawcy – zastosować środek poprawczy. Za koniecznością takiego ujęcia przemawia już nawet treść art. 15 ust. 1 Projektu, zgodnie z którym sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym mowa w art. 1 ust. 2 pkt 2 lit. a, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz rodzaj czynu karalnego, sposób i okoliczności jego popełnienia, zwłaszcza gdy środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego.

 

7. Zagadnienia proceduralne

Pozytywnie należy ocenić rozwiązanie, że postępowanie w sprawach nieletnich prowadzi co do zasady sąd rodzinny (art. 23 Projektu). Sąd ten dysponuje najlepszym przygotowaniem do rozpoznawania spraw nieletnich. Jednocześnie proponowane rozwiązanie koresponduje z założeniami i aksjologią Projektu, postępowanie w sprawach nieletnich nie jest bowiem – w świetle Projektu – postępowaniem o charakterze represyjnym. Wyjątek od wskazanej zasady przewidziano w art. 25 Projektu („Jeżeli zachodzą podstawy do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, sprawę rozpoznaje sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego”). Jest on uzasadniony charakterem czynu, będącego przedmiotem postępowania i rodzajem grożącej odpowiedzialności.

Pozytywnie ocenić należy przyjęcie, że co do zasady w sprawach nieletnich przepisy Kodeksu postępowania cywilnego właściwe dla spraw opiekuńczych stosuje się odpowiednio (art. 27 Projektu). Proponowane rozwiązanie koresponduje z założeniami i aksjologią Projektu. Nie należy się przy tym obawiać, że tego rodzaju rozwiązanie pozbawi nieletnich określonych gwarancji proceduralnych wynikających z KPK[28]. Tego rodzaju gwarancje są w pewnym zakresie wyraźnie wyrażone w Projekcie, o czym jest szerzej mowa w dalszej części niniejszej opinii, ale zdaniem Rady Legislacyjnej należy precyzyjnie w art. 27 Projektu (w ust. 2) wskazać, które przepisy o charakterze gwarancyjnym, znajdujące się w KPK, obowiązują w odniesieniu do nieletnich.

Zasada wyrażona w art. 27 Projektu podkreśla także, że postępowanie w sprawach nieletnich nie ma charakteru represyjnego, również w przypadku, gdy dotyczy demoralizacji, której przejawem jest dopuszczenie się przez nieletniego wskazanego w Projekcie czynu zabronionego (art. 28 ust. 1 Projektu). Rozważyć należy zmianę art. 28 ust. 1 Projektu, ponieważ z przepisu tego wynika, że dopuszczenie się przez nieletniego wskazanego w Projekcie czynu zabronionego powiązano z demoralizacją nieletniego, co wynika ze sformułowania „gdy dotyczy demoralizacji, której przejawem jest dopuszczenie się przez nieletniego…”. Z Projektu wynika zatem literalnie, że w każdym przypadku popełnienia wskazanego w nim czynu zabronionego jest to związane z demoralizacją nieletniego. W ten sposób wprowadzono de facto obligatoryjny wykaz czynów, których dopuszczenie się przesądza o zaistnieniu demoralizacji. Odnotować należy, że z art. 4 ust. 1 Projektu wynika, że w każdym przypadku popełnienia czynu zabronionego występuje demoralizacja (a więc nie tylko w przypadku dopuszczenia się czynu zabronionego wskazanego w art. 28 ust. 1 Projektu). Przepisy te należy ujednolicić, przy czym tryb o którym mowa w art. 28 ust. 1 Projektu może odnosić się do postępowania o wskazane w nim czyny, ale w takim przypadku z przepisu nie powinna wynikać sugestia, że tylko w takich przypadkach występuje demoralizacja. Zrozumiała jest intencja Projektodawcy i jest ona w pełni uzasadniona, należy ją jednak wyrazić w sposób precyzyjny i niepozostający w sprzeczności z art. 4 ust.1 Projektu.

Pozytywnie należy ocenić rozwiązanie, że posiedzenia przygotowawczego w sprawach nieletnich nie przeprowadza się, chyba że z okoliczności sprawy wynika, że przeprowadzenie posiedzenia przygotowawczego może przyczynić się do sprawniejszego rozpoznania sprawy (art. 29 ust. 3 Projektu). To powoduje, że założeniem Projektu jest szybkie i sprawne rozpoznanie sprawy nieletniego i wyjaśnienie wszystkich istotnych kwestii w ramach postępowania dowodowego, toczącego się przed sądem, bez uprzedniego wyznaczenia terminu posiedzenia przygotowawczego. To zasadniczo przyspiesza bieg postępowania. Postępowanie przed sądem nie jest też poprzedzone żadnym innym postępowaniem, w tym postępowaniem przygotowawczym. W ten sposób wyrażono zasadę, że postępowanie w sprawach nieletnich jest co do zasady postępowaniem jednoetapowym i toczy się przed sądem. To skraca jego czas, jak również eliminuje konieczność powielania czynności dowodowych przed sądem – sąd w świetle Projektu jest tym organem, który na zasadzie wyłączności jest uprawniony do przeprowadzenia postępowania dowodowego. W ten sposób postępowanie w sprawach nieletnich co do zasady będzie postępowaniem sądowym, co zdecydowanie ogranicza zasadę inkwizycyjności. Proponowane rozwiązanie w należyty sposób chroni interes nieletniego, jak również zapewnia mu właściwe gwarancje procesowe, wynikające z rozpoznania jego sprawy przez niezawisły sąd, co do zasady bez uprzedniego postępowania przygotowawczego, zbudowanego na zasadzie inkwizycyjności i ograniczonego udziału stron.

W art. 35 ust. 1 pkt 2 Projektu posłużono się pojęciem „opiekun nieletniego”, zaś w 35 ust. 2 Projektu pojęciem „innych osób, pod których stałą pieczą nieletni faktycznie pozostaje”. Nie jest zrozumiała relacja między tymi pojęciami. Takie rozróżnienie jest znane obowiązującej ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (art. 30 § 1 pkt 2 oraz art. 30 § 2). Można zakładać, że „opiekun nieletniego” to opiekun prawny, w odróżnieniu od tzw. opiekuna faktycznego („osoby pod której stałą pieczą nieletni faktycznie pozostaje”), ale posługując się pojęciem „opiekun nieletniego” należy mieć świadomość, że w pojęciu „opiekuna nieletniego” mieści się zarówno opiekun prawny, jak i faktyczny, stąd też zasadne jest sprecyzowanie w art. 35 ust. 1 pkt 2 Projektu, jakiego opiekuna dotyczy ten przepis. W piśmiennictwie – pod rządami obecnego stanu prawnego – podnosi się, że „Opiekunem nieletniego jest najczęściej opiekun prawny (art. 145–153 k.r.o.), ale może być stroną także tzw. opiekun faktyczny, pod którego stałą pieczą nieletni faktycznie pozostaje (art. 30 § 2 u.p.n.)”[29], a zatem opiekun faktyczny jest „opiekunem nieletniego”. Warto tę kwestię w Projekcie sprecyzować, zwłaszcza że sam Projekt posługuje się pojęciem „opiekuna nieletniego” (art. 48 ust. 5 pkt 2 oraz art. 48 ust. 6 Projektu), bez precyzowania, o jakiego opiekuna (prawnego, czy faktycznego) chodzi.

Zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 3 Projektu, nieletniemu przysługuje prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, w sprawach o demoralizację, której przejawem jest dopuszczenie się przez nieletniego czynu zabronionego albo w sprawach o czyn karalny. Rodzi się pytanie, dlaczego wskazane prawo nie przysługuje w innych sprawach o demoralizację? Nie ma uzasadnienia do przyjęcia przedmiotowego ograniczenia, sytuacja prawa nieletniego, w tym jego prawa, powinny być uregulowane jednolicie.

Wątpliwość dotyczy art. 40 ust. 8 Projektu. Projektowany przepis wyraźnie nawiązuje do rozwiązań znanych kodeksowi postępowania karnego. Posłużono się w nim pojęciem „osoby bliskiej” oraz „osoby pozostającej na utrzymaniu” pokrzywdzonego , który zmarł.  To drugie pojęcie znane jest KPK (art. 52 § 1) i nie budzi wątpliwości ani w piśmiennictwie, ani też w orzecznictwie. Natomiast pojęcie „osoby bliskiej” nie jest znane k.p.k., który posługuje się pojęciem „osoby najbliższej”. Definicja osoby najbliższej znajduje się w art. 115 § 11 KK i rozumienie tego pojęcia wynikające z tego przepisu jest uznawane na gruncie k.p.k. Nie ma żadnego uzasadnienia, aby Projekt posługiwał się nowym pojęciem („osoba bliska”), zamiast znanego polskiemu ustawodawstwu procesowemu pojęcia „osoby najbliższej”, zwłaszcza że ratio legis art. 40 ust. 8 Projektu i art. 52 § 1 KPK są identyczne – umożliwienie wykonywania praw zmarłego pokrzywdzonego. Zakres podmiotowy obu przepisów powinien być więc identyczny, a Projekt – wprowadzając nowe pojęcie – zakres ten zmienia. Rodzi się przy tym pytanie, czy zamierzeniem Projektodawcy było rozszerzenie kręgu podmiotów, które mogą wykonywać prawa zmarłego pokrzywdzonego, a jeżeli tak, to jakie argumenty za tym przemawiają? Niewątpliwie pojęcia te nie są tożsame, a dodatkowo „osoba bliska” to pojęcie bardzo szerokie, o wiele szersze (także z samego językowego punktu widzenia) od „osoby najbliższej”, a do tego mogą pojawić się wątpliwości, w oparciu o jakie kryteria sąd rodzinny weryfikował będzie ową „bliskość”. Projekt nie zawiera definicji legalnej pojęcia „osoby bliskiej”, nie wskazuje też żadnych kryteriów, w oparciu o które możliwe byłoby dokonanie takiej oceny w konkretnym przypadku. Z tych względów przepis ten budzi wątpliwości, które można usunąć zastępując pojęcie „osoby bliskiej” pojęciem „osoby najbliższej”. Pojęcie to, znane k.p.k., stwarza właściwe podstawy do wykonywania praw zmarłego pokrzywdzonego, a ratio legis wskazanego przepisu k.p.k. i analizowanego przepisu Projektu są identyczne. Jeżeli intencją Projektodawcy jest rozszerzenie kręgu podmiotów uprawnionych do wykonywania praw zmarłego pokrzywdzonego – poprzez posłużenie się konstrukcją „osoby bliskiej” – powinien wyraźnie zdefiniować, kto jest taką osobą na gruncie opiniowanego Projektu, celem zapobieżenia możliwym niejasnościom, jest to bowiem pojęcie niejednoznaczne. Pojęcie „osoby bliskiej” znane jest prawu cywilnemu[30], jak również KRO (art. 149 § 2), ale Projekt nie odwołuje się do rozumienia pojęcia „osoby bliskiej” w rozumieniu przepisów prawa cywilnego, czy też rodzinnego, co oznacza, że mogą pojawić się wątpliwości interpretacyjne we wskazanym zakresie, zwłaszcza że art. 40 Projektu wyraźnie nawiązuje do art. 52 § 1 k.p.k. Pojęcie, którym posłużono się w art. 40 Projektu wymaga zatem sprecyzowania. Możliwe jest pozostawienie proponowanego pojęcia („osoba bliska”), ale w takim wypadku należy wskazać, jak pojęcie to należy rozumieć (np. analogicznie, jak na gruncie art. 149 § 2 KRO).

Kolejna wątpliwość – wynikająca pośrednio z art. 40 ust. 9 Projektu – dotyczy obowiązku pouczenia pokrzywdzonego i osób wykonujących jego prawa o przysługujących im uprawnieniach. Projekt nie przewiduje obligatoryjnego pouczania pokrzywdzonego o przysługujących mu uprawnieniach przed podjęciem pierwszej czynności z jego udziałem. Na gruncie Projektu taki obowiązek przewidziano w odniesieniu do nieletniego (art. 36 ust. 2), przy czym precyzyjnie wskazano, o jakich prawach poucza się nieletniego (art. 36 ust. 2 w zw. z ust. 1 Projektu), zaznaczając że pouczenie winno nastąpić przed podjęciem pierwszej czynności z jego udziałem (art. 36 ust. 2 Projektu). Przyjęte rozwiązanie nawiązuje do treści art. 300 § 1 KPK, który statuuje obowiązek pouczenia oskarżonego o jego uprawnieniach, które zostały enumeratywnie wymienione w tym przepisie. Rodzi się pytanie, dlaczego pokrzywdzonego na gruncie Projektu nie poucza się o przysługujących mu uprawnieniach w trybie, które przewidziano w odniesieniu do pouczenia nieletniego? Jakie racje przemawiają za takim rozwiązaniem? Dlaczego znajduje się on w innej, gorszej, sytuacji niż nieletni? Dochodzi tu do naruszenia zasady „równości broni”, a pokrzywdzony w wyraźny sposób traktowany jest odmiennie niż nieletni, co nie znajduje żadnego uzasadnienia merytorycznego. Przypomnieć należy, że na gruncie KPK pokrzywdzonego przed pierwszym przesłuchaniem poucza się o przysługujących mu uprawnieniach (art. 300 § 2) i taki standard powinien też obowiązywać na gruncie opiniowanego Projektu, wszak pokrzywdzony winien mieć zapewnioną możliwość aktywnego udziału w postępowaniu, a bez pouczenia o przysługujących mu uprawnieniach przed przystąpieniem do pierwszej czynności z jego udziałem, będzie to w istocie co najmniej utrudnione. Uzasadnieniem dla rozwiązania przyjętego w Projekcie nie jest okoliczność, iż pokrzywdzony nie został uznany za stronę postępowania (art. 35 ust. 1 Projektu). Pouczenie pokrzywdzonego o przysługujących mu uprawnieniach nie wynika bowiem z tego, czy został on uznany za stronę postępowania, czy też nie, lecz z wynika z samego faktu pokrzywdzenia. Takie rozwiązanie, po długich dyskusjach, przyjęto ostatecznie w art. 300 § 2 KPK, i jest ono prawidłowe, we właściwy sposób chroniąc interes pokrzywdzonego w toku postępowania, które dotyczy przecież naruszenia lub zagrożenia jego dobra chronionego prawem. Wskazać również należy, że skoro art. 40 ust. 9 Projektu nakazuje pouczyć osobę wykonującą prawa zmarłego pokrzywdzonego „o przysługujących jej uprawnieniach”, to jakie racje przemawiają za brakiem takiego pouczenia w odniesieniu do samego pokrzywdzonego („żyjącego” przecież)? Pokrzywdzony nie może znajdować się w gorszej sytuacji prawnej niż osoba, która w jego zastępstwie wykonuje jego prawa. Projektodawca powinien w pierwszej kolejności wyraźnie wskazać prawa, które przysługują pokrzywdzonemu (tak jak to uczynił w odniesieniu do nieletniego – art. 36 ust. 1 Projektu), jak również zapewnić mu pouczenie o przysługujących mu prawach, na wzór pouczenia przysługującego nieletniemu na podstawie art. 36 ust. 2 Projektu. Powyższych uwag nie podważa treść art. 52 ust. 3 Projektu, który stanowi, że wraz z postanowieniem o wszczęciu postępowania należy doręczyć stronom oraz ujawnionemu pokrzywdzonemu pouczenie o przysługujących im prawach i ciążących na nich obowiązkach. Po pierwsze bowiem przepis ten dotyczy wyłącznie „ujawnionego pokrzywdzonego”, a ten może w momencie wszczynania postępowania nie być znany, po drugie nieletni jest pouczany dwukrotnie – w trybie art. 52 ust. 3 Projektu – jest bowiem stroną, a tę należy pouczyć o przysługujących jej prawach, a po drugie – w trybie art. 36 ust. 2 Projektu, a więc przed podjęciem pierwszej czynności z jego udziałem. Jeżeli pokrzywdzony nie jest znany w chwili wszczynania postępowania Projekt nie przewiduje jego obligatoryjnego pouczenia na dalszym etapie postępowania, w tym przed przystąpieniem do pierwszej czynności z jego udziałem. Nie można zatem uznać, że art. 52 ust. 3 Projektu realizuje standard pouczenia pokrzywdzonego o przysługujących mu prawach w każdych warunkach i okolicznościach, ze względu na fakt, że jego dobro chronione prawem zostało naruszone lub zagrożone (z samego faktu bycia pokrzywdzonym). Nawet w sytuacji, w której pokrzywdzony został już ujawniony i znajduje do niego zastosowanie art. 52 ust. 3 Projektu, to jest on w innej – gorszej – sytuacji procesowej, niż nieletni, albowiem tego drugiego – mimo pouczenia w trybie tego artykułu – należy jeszcze raz pouczyć – tym razem w trybie art. 36 ust. 2 Projektu, a pokrzywdzonego już nie. Dlaczego wprowadzono takie rozróżnienie – nie wiadomo, a żadne racje merytoryczne za tym nie przemawiają. Tym bardziej jest to zastanawiające, że pokrzywdzony nie musi być osobą dorosłą, a więc możliwa jest sytuacja, że i on nie będzie pełnoletni.

Zgodnie z art. 51 ust. 1 Projektu „Minister właściwy do spraw wewnętrznych sprawuje zwierzchni nadzór nad policyjnymi izbami dziecka”. Minister ten jednak nie tworzy i nie znosi takich izb, lecz jest to kompetencja komendanta wojewódzkiego Policji i Komendanta Stołecznego Policji, którzy według Projektu, mają to czynić w porozumieniu w Komendantem Głównym Policji (art. 51 ust. 2 Projektu). Takie rozwiązanie obowiązuje obecnie (art. 83 § 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). Do 1.01.2010 r. to jednak minister właściwy do spraw wewnętrznych w drodze zarządzenia tworzył i znosił policyjne izby dziecka (zmieniła to ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją zadań przez Policję, Dz. U. 2009, nr 223, poz. 1777). Takie rozwiązanie – powielone w opiniowanym Projekcie – jest błędne, system policyjnych izb dziecka, w celu zapewnienia optymalnych warunków ich funkcjonowania, z poszanowaniem praw dziecka, powinien mieć bowiem charakter „centralny”, a podmiotem odpowiedzialnym za jego funkcjonowanie – w tym tworzenie i znoszenie – powinien być minister właściwy do spraw wewnętrznych, a nie poszczególni komendanci wojewódzcy Policji i Komendant Stołeczny Policji. Decentralizacja w zakresie tworzenia i znoszenia policyjnych izb dziecka niczemu nie służy, nie realizuje żadnych wartości konstytucyjnych, nie jest też zgodna z założeniami i aksjologią Projektu, a pozbawia ministra właściwego do spraw wewnętrznych oceny w zakresie zasadności i racjonalności ich tworzenia i znoszenia. W tych warunkach trudno jest uznać, że wskazany minister wyposażony został we właściwe instrumenty realizacji swych obowiązków.

Art. 51 ust. 3 Projektu stanowi, że „Zasady pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka oraz organizację policyjnych izb dziecka określają odrębne przepisy”. Projektodawca nie precyzuje, jakich przepisów dotyczy ten przepis. Wynika z niego, że mogą być to także przepisy o charakterze wewnętrznym, wszak spełniają one z całą pewnością kryterium uznania za przepis. Problem polega jednak na tym, że o ile organizacja policyjnej izby dziecka należy do materii aktów o charakterze wewnętrznym, o tyle „zasady pobytu nieletnich” już w tym zakresie nie mieszczą się, co oznacza, że kwestia ta nie może być uregulowana w ramach aktów wewnętrznych. Przepis ten nie stanowi właściwej podstawy do wydania takich przepisów. Kwestia ta może być uregulowana w rozporządzeniu, ale to wymaga spełniania wymogów, o których mowa w art. 92 ust. 1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., przy czym prawa i obowiązki dziecka umieszczonego w policyjnej izbie zatrzymania stanowią wyłączną materię ustawową i muszą być uregulowane w ustawie. Projekt w tej materii nie zawiera odpowiednich rozwiązań. Zasadne jest odstąpienie od rozwiązania przyjętego w art. 51 ust. 3 Projektu i zastąpienie go innym – „Minister właściwy do spraw wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady pobytu nieletnich w policyjnych izbach dziecka, mając na uwadze stworzenie właściwych warunków pobytu nieletnich i przestrzeganie ich praw, względy bezpieczeństwa, a także sprawność postępowania oraz odpowiednie rozdzielenie nieletnich ze względu na charakter czynów, których się dopuścili, i stopień ich demoralizacji”. Taka delegacja do wydania rozporządzenia obowiązywała do dnia 02.01.2014 r. (art. 83 § 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich w brzmieniu sprzed nowelizacji).

Zgodnie z art. 59 ust. 5 Projektu „Do zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów przez Policję przepisy kodeksu postępowania karnego stosuje się odpowiednio, ze zmianami wynikającymi z niniejszej ustawy”. Przepis ten – w celu uniknięcia wątpliwości interpretacyjnych – powinien wyraźnie wskazywać, jakie przepisy stosuje się odpowiednio. Brzmienie proponowanego przepisu nie pozwala na jednoznaczną odpowiedź np. na pytanie, czy na tej podstawie odpowiednie zastosowanie znajduje np. art. 74 § 2 pkt 1 KPK (badania w celach dowodowych). Aby wyeliminować takie wątpliwości niezbędne jest, aby przepis ten wprost wskazywał, jakie czynności może podjąć Policja, poprzez odesłanie do konkretnych przepisów kodeksu postępowania karnego.

Zgodnie z art. 60 Projektu, wysłuchanie i przesłuchanie nieletniego przeprowadza się w warunkach zapewniających mu swobodę wypowiedzi. W szczególności należy unikać wielokrotnego wysłuchiwania lub przesłuchiwania nieletniego co do tych samych okoliczności lub okoliczności ustalonych już innymi dowodami i niebudzących wątpliwości. Z Projektu nie wynika jednoznacznie, jaka jest różnica między wysłuchaniem a przesłuchaniem nieletniego.

Art. 62 ust. 1 i 2 Projektu określa, jakie podmioty mogą przeprowadzić wywiad środowiskowy. Nie ma wśród nich Policji. Przepisy KPK dopuszczają możliwość przeprowadzenia wywiadu środowiskowego, także w odniesieniu do nieletniego, przez Policję (art. 214 § 1 i 2). W odniesieniu do rozwiązań zawartych w Projekcie należy wskazać, że przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez Policję może być uzasadnione np. w odniesieniu do kontaktów środowiskowych nieletniego, czy też zachowania nieletniego, zwłaszcza w przypadku, gdy zarzuca mu się popełnienie czynu karalnego. Warto rozważyć zatem poszerzenie kręgu podmiotów uprawnionych do przeprowadzenia wywiadu środowiskowego o Policję, zwłaszcza że w obecnym stanie prawnym przewidziano taką możliwość (art. 24 § 2 pkt 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich), co ograniczono do przypadków niewymagających zastosowania wiedzy psychologicznej i pedagogicznej. Jest to racjonale rozwiązane, warte utrzymania w nowej ustawie, zwłaszcza że nie jest ono kontestowane.

Należy wskazać, że w obecnym stanie prawnym, na żądanie kuratora sądowego Policja jest zobowiązana udzielić mu pomocy przy wykonywaniu zadań związanych z przeprowadzeniem wywiadu środowiskowego (art. 24 § 5 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich). Projekt trafnie rozszerza zakres obowiązującego rozwiązania, przewidując że Policja jest obowiązana udzielić pomocy przy wykonywaniu zadań związanych z przeprowadzaniem wywiadu środowiskowego nie tylko na żądanie kuratora sądowego, ale także osoby przeprowadzającej wywiad środowiskowy, o której mowa w art. 62 ust. 2, w celu zapewnienia jej bezpieczeństwa,

mogą bowiem zachodzić przypadki, w których niezbędne będzie wsparcie przez Policję podmiotu przeprowadzającego wywiad środowiskowy – nie tylko kuratora sądowego – co dotyczyć może np. przypadków dotyczących funkcjonowania nieletniego w środowisku, w którym nadużywa się alkoholu. W takich przypadkach pomoc Policji może być wręcz niezbędna do umożliwienia przeprowadzenia wywiadu środowiskowego. Rozwiązanie zawarte w Projekcie jest zatem w pełni zasadne i racjonalne.

Art. 68 Projektu stanowi, że postanowienie o zastosowaniu środków wychowawczych, środka leczniczego lub środka poprawczego sąd rodzinny wydaje po przeprowadzeniu rozprawy. De facto przepis ten przewiduje uznaniowość sądu w kwestii wyznaczenia rozprawy, poza przypadkiem orzekania o zastosowaniu środków wychowawczych, środka leczniczego oraz środka poprawczego. Ustawa powinna określać przesłanki odstąpienia od wyznaczenia rozprawy. W przeciwnym wypadku zasadny jest zarzut, iż przyjęte rozwiązanie stwarza podstawę do dowolnej i arbitralnej decyzji sądu we wskazanej materii.

W Projekcie brakuje przepisu, który w sposób jasny i jednoznaczny określałby obowiązki nieletniego. Z Projektu wynika, że strony oraz pokrzywdzonego poucza się o przysługujących im prawach, nie ma natomiast obowiązku pouczenia ich o obowiązkach (arg. ex art. 52 § 3 Projektu). Nie ma w nim odpowiednika art. 300 § 1 in fine i § 2 k.p.k. Nie określono również precyzyjnie obowiązku pouczenia stron postępowania, w tym także nieletniego, o ciążących na nich obowiązkach, w tym nie wskazano enumeratywnie w jednym przepisie tych obowiązków. Ze względów gwarancyjnych jest to niezbędne, zarówno w odniesieniu do nieletniego, jak i pokrzywdzonego, jak również w odniesieniu do innych niż nieletni stron postępowania.

 

8. Postępowanie wykonawcze

Dział IV Projektu zatytułowany jest „Postępowanie wykonawcze”. Odnosi się on do wykonywania środków wychowawczych i środka poprawczego (art. 88 ust. 1 Projektu). W art. 107 ust. 1 szczegółowo uregulowano prawa nieletniego umieszczonego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, ośrodku wychowawczo-adaptacyjnym, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich. Katalog tych praw nie budzi wątpliwości. Zadać należy natomiast pytanie, dlaczego Projekt nie wylicza praw nieletniego, który umieszczony został w policyjnej izbie zatrzymań. Taki katalog winien znaleźć się w ustawie, co wynika z faktu, że takie umieszczenie ingeruje w sferę wolności i praw jednostki i w związku tym ma istotne znaczenie dla określenia sytuacji prawnej jednostki w obliczu pozbawienia wolności. Taki przepis powinien znaleźć się nie w Dziale „Postępowanie wykonawcze”, ale w Dziale odnoszącym się do postępowania rozpoznawczego, nie mniej jednak skoro zdecydowano się na wyraźne uregulowanie praw nieletniego, wobec którego stosowane są środki określone w ustawie, ingerujące w jego wolności i prawa, a polegające na stosowaniu środków wychowawczych i środka poprawczego, to również i w przypadku umieszczenia w policyjnej izbie zatrzymań takie rozwiązanie powinno znaleźć się w ustawie.

W Projekcie nie uregulowano trybu postępowania wobec nieletniego, który odmawia poddania się badaniu laboratoryjnemu, o którym mowa w art. 120 ust. 3 Projektu. Nie uregulowano również, jakie czynności można podjąć wobec nieletniego, który odmawia poddaniu się pobraniu krwi do badania laboratoryjnego (art. 120 ust. 7 Projektu). Z Projektu wynika, że w takich przypadkach zawiadamia się sąd rodzinny albo organ prowadzący postępowanie (art. 120 ust. 10 Projektu). Z Projektu nie wynika jednak, jakie czynności mogą podjąć lub zlecić wskazane podmioty w reakcji na otrzymane zawiadomienie. Brak odpowiednich regulacji powoduje, że żadne czynności nie mogą być podjęte wobec takiego nieletniego, w szczególności nie można przeprowadzić przymusowego badania oraz przymusowego pobrania krwi do badań laboratoryjnych. Rodzi się pytanie, czy takie było zamierzenie Projektodawcy. Jest to materia ustawowa – ze względu na ingerencję w sferę wolności i praw człowieka (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.) – a zatem nie może być uregulowana w rozporządzeniu, o którym mowa w art. 120 ust. 11 Projektu. Sposób przeprowadzenia badań, o których mowa w art. 120 ust. 11 Projektu, nie może dotyczyć kwestii stosowania środków przymusu wobec nieletniego, nie jest to bowiem materia, która może być uregulowana w rozporządzeniu (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.). Tym samym na tej podstawie uregulowane mogą być wyłącznie kwestie organizacyjne i techniczne, związane ze wskazanymi badaniami, a nie sama ingerencja w sferę wolności i praw nieletniego. Rada Legislacyjna zwraca uwagę, że z art. 120 ust. 1 Projektu wynika, że przeprowadzenie badania, o którym w nim mowa jest obowiązkowe, natomiast weryfikację jego wyników uregulowano w art. 120 ust. 3 Projektu. Nie uregulowano jednak w tej materii trybu owej weryfikacji, albowiem dopiero w przypadku weryfikacji wyników badania weryfikacyjnego taki tryb został określony (art. 120 ust. 4 – 11). Nie jest to zrozumiałe. Problem polega również na tym, że z Projektu nie wynika jednoznacznie, czy weryfikacja badania weryfikacyjnego (już samo takie rozwiązanie jest niezrozumiałe) możliwa jest jedynie na wniosek nieletniego, czy też może, a w określonych przypadkach powinna, nastąpić bez takiego wniosku. Z art. 120 ust. 4 Projektu wynika, że żądanie owej weryfikacji badania weryfikacyjnego może złożyć nieletni. Literalnie Projekt nie wyklucza jednak, że niezależnie od woli nieletniego pojawi się konieczność przeprowadzenia weryfikacji badania weryfikacyjnego, ale taki tryb nie został uregulowany, w szczególności nie uregulowano sytuacji prawnej nieletniego w obliczu takiego ponownego badania. Wadliwe jest również rozwiązanie, że nieletni może żądać przeprowadzenia badania weryfikacyjnego, ale jest to jedynie oświadczenie postulatywne, a literalne brzmienie Projektu nie pozostawia wątpliwości, że owe żądanie nie jest wiążące dla przeprowadzającego badanie. Nie wynika z niego bowiem, że skutkiem wniesienia takiego żądania jest obowiązek przeprowadzenia badania weryfikacyjnego. Niezrozumiałe jest przy tym, że o przeprowadzeniu badania na podstawie art. 120 ust. 1 i 3 Projektu nie powiadamia się rodziców nieletniego. W ten sposób zostają oni pozbawieni prawa do informacji o badaniu, któremu poddawane jest ich dziecko. Nie mają również możliwości np. wniesienia zażalenia na sposób przeprowadzenia badania, podobnie jak sam nieletni nie ma takiej możliwości. To w istotny sposób godzi w jego prawa i interesy, jak również pozbawia rodziców możliwości kwestionowania sposobu postępowania wobec ich dziecka. W ten sposób prawa rodziców zostają ograniczone, do czego nie ma żadnego uzasadnienia.

Projekt przewiduje, iż w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich tworzy się izby adaptacyjne (art. 124 ust. 1). Izby adaptacyjne, o których mowa w art. 125 i art. 126 Projektu powinny, w miarę możliwości organizacyjnych, stanowić oddzielnie pomieszczenia (art. 129 Projektu). Jeżeli izba adaptacyjna ma spełnić swój cel, to w sytuacjach, o których mowa w art. 125 i art. 126 Projektu, musi (a nie tylko może) stanowić  oddzielne pomieszczenie. W przeciwnym wypadku cele, które ma spełnić pobyt w takiej izbie nie będą możliwe do zrealizowania. Przyjęcie rozwiązania, że „w miarę możliwości” ma to być oddzielne pomieszczenie kłóci się z założeniami, które leżą u podstaw utworzenia izby adaptacyjnej.  Adaptacja bowiem powinna odbywać się w każdym przypadku w osobnym pomieszczeniu, co wynika z jej istoty.

Pozytywnie należy ocenić odesłanie zawarte w art. 141 ust. 2 Projektu. Zasady udzielania pomocy nieletniemu powinny wynikać z ustawy lub wydanego na jej podstawie rozporządzenia. Jest to materia – ze względu na jej istotę i charakter, którą należy uregulować w przepisach prawa powszechnie obowiązującego. Przyjęte w Projekcie rozwiązanie ma charakter systemowy, odwołuje się bowiem do ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2020 r. poz. 1876 i 2369 oraz z 2021 r. poz. 794 i 803), co jest jak najbardziej prawidłowe, nieletni otrzymywał będzie bowiem pomoc w ramach rozbudowanego systemu pomocy społecznej. W ten sposób będzie mógł skorzystać z pomocy całościowej (kompleksowej), dedykowanej, adekwatnej do jego sytuacji życiowej.

Projekt przewiduje fakultatywne odwołanie odroczenia lub przerwy wykonywania środka poprawczego m.in. w przypadku rażącego naruszenia przez niego porządku prawnego (art. 235 ust. 2 Projektu). W takim przypadku odwołanie odroczenia lub przerwy powinno być obligatoryjne. Takie zachowanie nieletniego wskazuje na brak poszanowania dla porządku prawnego i konieczność wykonania orzeczonego środka, celem zapobieżenia dalszej demoralizacji.

Zgodę na zatrudnienie nieletniego umieszczonego w zakładzie poprawczym poza zakładem powinien wydawać sąd rodzinny, a nie dyrektor zakładu, jak to przewidziano w art. 271 Projektu. Tego wymaga wzgląd na ochronę praw nieletniego. W tej materii rola dyrektora zakładu powinna polegać na sporządzeniu opinii, a nie podejmowaniu decyzji. Projekt odnosi rozwiązanie znane kodeksowi karnemu wykonawczemu do nieletniego, co nie może być uznane za prawidłowe, decyzja w tym zakresie wymaga bowiem oceny, czy cele środka poprawczego w danym przypadku, w odniesieniu do konkretnego nieletniego, uzasadniają zatrudnienie poza zakładem, a takiej optymalnej oceny dokonać może organ, który skierował nieletniego do takiego zakładu. Z tych samych względów również sąd rodzinny powinien decydować o umieszczeniu nieletniego poza zakładem poprawczym, a nie dyrektor zakładu poprawczego, jak przewiduje to art. 275 ust. 1 Projektu. Co najwyżej dyrektor zakładu poprawczego powinien mieć możliwość podjęcia takiej decyzji w przypadkach wyjątkowych, a ustawa powinna przewidywać obowiązek niezwłocznego zwrócenia się do sądu rodzinnego o jej akceptację. Tego wymagają względy gwarancyjne. Na marginesie należy wskazać, że takie rozwiązanie przewidziano w odniesieniu do umieszczenia nieletniego w hostelu (art. 277 ust. 6 Projektu). Nie ma uzasadnienia, aby w przypadku, o którym mowa w art. 271 oraz art. 275 ust. 1 Projektu zastosować inną procedurę. Powyższe uwagi odnoszą się również do art. 317 Projektu.

Art. 305 Projektu przewiduje, że jeżeli nieletni zwalniany ze schroniska dla nieletnich nie posiada własnych pieniędzy i nie może uzyskać potrzebnej pomocy od rodziców lub opiekuna, lub z innych źródeł, dyrektor schroniska może udzielić mu pomocy finansowej lub materialnej w kwocie do wysokości kwoty bazowej dla zawodowych kuratorów sądowych, której wysokość ustaloną według odrębnych zasad określa ustawa budżetowa. W takim przypadku udzielenie pomocy przez dyrektora schroniska powinno być obowiązkowe, a nie tylko fakultatywne, jak wynika z Projektu. Fakultatywność oznacza, że dyrektor schroniska może nieletniemu nie udzielić pomocy, przy czym Projekt nie określa żadnych przesłanek owej odmowy. Może to być zatem – w świetle Projektu – arbitralna decyzja dyrektora schroniska. Nieletni nie może zostać bez pomocy, byłoby to bowiem niehumanitarne, godząc w istocie w godność nieletniego (art. 30 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.).

Art. 311 Projektu w ust. 2 posługuje się pojęciem „środka dyscyplinarnego odpowiednio surowszego”. Nie jest jednak jasne, jaki jest to środek, a skoro jest to środek represyjny, to powinien być wyraźnie określony przez ustawę (arg. ex art. 42 ust. 1 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.). Nie wiadomo, ani jaki środek, jest w takim przypadku punktem odniesienia, ani też, jaka jest gradacja owej „odpowiedniości” i jakie kryteria o niej decydują. W obecnej redakcji projektu nie tylko brak jest w tym przypadku wymaganej określoności w odniesieniu do owego środka, ale również pozostawiono organowi decydującemu w przedmiocie owego środka bardzo dużą swobodę decyzyjną, to bowiem w istocie organ ten będzie decydował, jaki środek jest „odpowiednio surowszy”, co nie jest do zaakceptowania w demokratycznym państwie prawnym, o którym mowa w art. 2 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

Art. 326 pkt 3 Projektu posługuje się pojęciem „stażu pracy dydaktycznej na stanowisku nauczyciela akademickiego”. Nie jest to poprawna nomenklatura, gdy uwzględni się art. 116 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (tekst jedn. Dz. U. 2021, poz. 478 z późn. zm.), który określa stanowiska, na których zatrudnia się nauczycieli akademickich. Ustawa nie zna „stanowiska nauczyciela akademickiego”, lecz stanowisko: profesora, profesora uczelni, adiunkta i asystenta. Nauczyciel akademicki to pracownik uczelni, a nie stanowisko. Wskazana ustawa nie zna również pojęcia „stażu pracy dydaktycznej”. Nauczyciel akademicki może być zatrudniony w grupie pracowników dydaktycznych, a także badawczo dydaktycznych (art. 114 pkt 1 i 2 ww. ustawy) i w takim przypadku do jego obowiązków należeć będzie kształcenie i wychowywanie studentów (art. 115 ust. 2 pkt 1 i 3 ww. ustawy), ale ustawodawca nie zna pojęcia „pracy dydaktycznej”, a w konsekwencji nie reguluje jej „stażu”.

 

      III. Konkluzje

Przedłożony do zaopiniowania Projekt ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich odpowiada założeniom modelu postępowania z nieletnimi opartego na koncepcji „dziecka w niebezpieczeństwie”, którego wyróżnikiem jest obowiązek kierowania się przez wszystkie instytucje przy podejmowaniu decyzji dotyczących dziecka jego dobrem. W zakresie części materialnej spełnia on wiele postulatów formułowanych od lat w literaturze przedmiotu i orzecznictwie, które zmierzają do opracowania rozwiązań prawnych będących w stanie skutecznie przeciwdziałać demoralizacji i przestępczości nieletnich, adekwatnych do współczesnych zagrożeń psychologiczno-społecznego rozwoju dzieci.

Rada Legislacyjna zwraca uwagę na konieczność pochylenia się przez Projektodawcę nad przepisami o charakterze proceduralnym i wykonawczym, celem wprowadzenia wskazanych w niniejszej opinii zmian, w tym o charakterze gwarancyjnym, wzmacniających pozycję procesową stron postępowania i pokrzywdzonego. Zasadne jest również pochylenie się nad poszczególnymi rozwiązaniami, odnoszącymi się do postępowania wykonawczego, celem wzmocnienia pozycji sądu rodzinnego i ograniczenia swobody decyzyjnej i uznaniowości dyrektora zakładu poprawczego, czy też schroniska dla nieletnich, przy rozstrzyganiu istotnych dla nieletniego kwestii. Wzmocnieniu powinna ulec także pozycja rodziców, zarówno w toku postępowania rozpoznawczego, jak i wykonawczego. Rodzic powinien być aktywnym uczestnikiem postępowania wobec nieletniego, należy mu zatem stworzyć ku temu warunki.

Ponadto, Rada Legislacyjna zwraca uwagę na konieczność oceny z perspektywy systemowej ostatnio zgłoszonych propozycji dotyczących postępowania z nieletnimi. Obniżenie z 15 do 14 lat dolnej granicy wieku wyjątkowej karnej odpowiedzialności nieletniego, który dopuścił się zabójstwa w typie kwalifikowanym, zawarte w Projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 16 września 2021 r.[31] jest aksjologicznie niespójne z koncepcją przeciwdziałania demoralizacji oraz reagowania na czyny karalne nieletnich przyjętą w opiniowanym Projekcie.

Zaproponowane w Projekcie rozwiązania Rada Legislacyjna ogólnie ocenia pozytywnie i opowiada się za poddaniem go dalszym etapom rządowego procesu legislacyjnego, z wyraźną sugestią uwzględnienia zaproponowanych w niniejszej opinii uwag i propozycji, w tym zmiany tytułu Projektu.

 

Na podstawie projektu opinii przygotowanego     przez dra hab. Czesława Kłaka, prof. KPSW, i dra hab. Krzysztofa Wiaka, prof. KUL, Rada Legislacyjna przyjęła na posiedzeniu w dniu 26 listopada 2021 r.