Rada Legislacyjna

Rada Legislacyjna                                                                                                     2021-10-29

przy

Prezesie Rady Ministrów

          RL-033-22/21

(Minister Sprawiedliwości)

Opinia

o projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw

(UD 281) z dnia 16 września 2021 r.

 

1. Ocena ogólna założeń Projektu

 

1.   Zakres przedmiotowy projektowanych zmian

 

Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 16 września 2021 r.^[1] (dalej: Projekt), przedłożony do zaopiniowania Radzie Legislacyjnej pismem Prezesa Rządowego Centrum Legislacji z dnia 21 września 2021 r., zawiera propozycję wprowadzenia zmian w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r.  – Kodeks karny^[2] oraz w kilku innych ustawach.

Projektodawca uzasadnił zgłoszone propozycje potrzebą „wzmocnienia ochrony prawnokarnej w zakresie czynów godzących w tak fundamentalne dobra prawne jak życie i zdrowie człowieka, wolność, wolność seksualna i własność” (Uzasadnienie, s. 54). Projektowane zmiany mają charakter kompleksowy i obejmują zarówno część ogólną, jak i część szczególną Kodeksu karnego oraz regulacje pozakodeksowe. Najistotniejsze wydają się być propozycje gruntownej reformy wielu instytucji określonych w części ogólnej Kodeku karnego. Obejmują one m.in.: zasady odpowiedzialności karnej nieletnich (poszerzenie podstaw odpowiedzialności), katalog kar (wyeliminowanie kary 25 lat pozbawienia wolności i wprowadzenie jednolitej tzw. terminowej kary pozbawienia wolności od 1 miesiąca do lat 30), środki karne (wprowadzenie przepadku pojazdu mechanicznego), dyrektywy wymiaru kary (wprowadzenie katalogu ustawowych okoliczności obciążających i łagodzących), reguły nadzwyczajnego obostrzenia kary i nadzwyczajnego złagodzenia kary, przeciwdziałanie powrotności do przestępstwa, środki związane z poddaniem sprawcy próbie (zakaz warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbywania kary dożywotniego pozbawienia wolności), modyfikacje biegu przedawnienia oraz wydłużenie okresu karalności w przypadku zbrodni zabójstwa do 40 lat, objaśnienie wyrażeń ustawowych (kwantyfikatory stopnia społecznej szkodliwości, definicje kradzieży szczególnie zuchwałej oraz aktu agresji).

Propozycje dotyczące części szczególnej Kodeksu karnego motywowane są „wzmocnieniem ochrony prawnokarnej przed najcięższymi kategoriami przestępstw (Uzasadnienie, s. 54). Są one w zasadzie jednokierunkowe – podnoszą stopień punitywności prawa karnego. Wyrażają się one w podwyższeniu dolnych i górnych „widełek” ustawowego zagrożenia, a także stanowią konsekwencję zmian dokonanych w części ogólnej w postaci wyeliminowania wyjątkowej kary 25 lat pozbawienia wolności i wydłużenia tzw. terminowego pozbawienia wolności do 30 lat. Ponadto, tworzone są nowe typy czynów zabronionych w rozdziałach obejmujących przestępstwa: przeciwko życiu i zdrowiu (przygotowanie do zabójstwa – art. 148 § 5 KK, przyjęcie zlecenia zabójstwa – art. 148a KK), przeciwko wymiarowi sprawiedliwości (rozpowszechnianie wiadomości z postępowania prowadzonego w sprawach nieletnich – art. 241 § 3 KK, uchylanie się od wykonania orzeczonego przez sąd środka kompensacyjnego – art. 244c KK), przeciwko porządkowi publicznemu (organizowanie przekraczania granicy innego państwa – art. 264 § 4 KK), przeciwko wiarygodności dokumentów (przedłożenie funkcjonariuszowi publicznemu oświadczenia zawierającego nieprawdę – art. 272 § 2 KK) i przeciwko obrotowi gospodarczemu (zabór lub bezprawne użycie tablicy rejestracyjnej pojazdu mechanicznego – art. 306c KK). Wysoki stopień punitywności propozycji mieszczących się w części szczególnej Kodeksu karnego wzmacnia również tworzenie typów kwalifikowanych w zakresie dotychczasowych przestępstw, takich jak: przyjęcie korzyści majątkowej wielkiej wartości – art. 228 § 5a KK (łapownictwo bierne),  udzielenie korzyści majątkowej wielkiej wartości – art. 229 § 4a KK (łapownictwo czynne), zgwałcenie połączone z wystąpieniem dodatkowych okoliczności: posługiwaniem się bronią, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działaniem w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wobec kobiety ciężarnej albo z utrwalaniem obrazu lub dźwięku z przebiegu czynu (art. 197 § 3 KK), zgwałcenie małoletniego poniżej 15 lat lub z następstwem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 197 § 4 KK) albo gdy następstwem jest śmierć człowieka (art. 197 § 5 KK).

W Projekcie proponuje się wprowadzenie zmian w innych aktach prawnych, m.in. w: ustawie z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 281), ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. poz. 554, z zm.), ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 534), ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 53), ustawie z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 450), ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2050), ustawie z dnia 20 lutego 2015 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 152). Propozycje te mają charakter pochodny i uzupełniający wobec zmian projektowanych w Kodeksie karnym.

Wskazać należy, że Projekt zawiera wiele propozycji, których ratio legis jest bliskie, a w stosunku do części instytucji – wręcz zbieżne z uzasadnieniem rozwiązań zawartych w nowelizacji Kodeksu karnego z 13 czerwca 2019 r. (a wcześniej w Projekcie z 25 stycznia 2019 r.). Szczegółowa treść tych propozycji w obu projektach (z 2019 r. i z 2021 r.) wykazuje jednak istotne różnice. Dodatkową okolicznością, którą należy wziąć pod uwagę, jest zakwestionowanie zgodności z Konstytucją RP nowelizacji z 2019 r. przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 14 lipca 2020 r.[3]. Nie powinno to jednak rzutować bezpośrednio na wnioski płynące z analizy rozwiązań zawartych w opiniowanym Projekcie. Trzeba bowiem mieć na względzie, że powodem uznania reformy z 2019 r. za sprzeczną z Konstytucją RP nie była ocena merytoryczna zawartych w niej konkretnych rozwiązań, lecz niedochowanie przez ustawodawcę standardów procesu legislacyjnego. Ocenę propozycji zgłoszonych w 2019 r. Rada Legislacyjna przedstawiła już w Opinii o projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (z dnia 25 stycznia 2019 r.) z 22 marca 2019 r.

 

2. Założenia aksjologiczne Projektu

 

Analiza treści Projektu w świetle motywów zawartych w Uzasadnieniu wskazuje jasno, że zmierza on do realizacji funkcji ochronnej prawa karnego. Zasadniczym jego założeniem jest „potrzeba wzmocnienia ochrony prawnokarnej w zakresie czynów godzących
w tak fundamentalne dobra prawne jak życie i zdrowie człowieka, wolność, wolność seksualna i własność (Uzasadnienie, s. 54). Cel ten ma być realizowany przede wszystkim poprzez zaostrzenie odpowiedzialności karnej za najcięższe kategorie przestępstw. Do tej grupy Projektodawca zaliczył:

1. najpoważniejsze przestępstwa przeciwko wolności seksualnej, w szczególności na szkodę małoletnich,

2. przestępstwa drogowe popełniane w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego,

3. przestępstwa popełniane w ramach zorganizowanych grup przestępczych (Uzasadnienie, s. 54).

Potwierdzenia dla działań legislacyjnych mających na celu osiągnięcie zakładanego w Projekcie stopnia represyjności prawa karnego poszukuje się w „pozytywnej funkcji sprawiedliwościowej teorii proporcjonalności wywodzonej z art. 31 ust. 3 Konstytucji, której towarzyszy nakaz zapewnienia dostatecznej ochrony dóbr konstytucyjnych” (Uzasadnienie, s. 54). Argumentacja ta, tożsama z przyjętą w Uzasadnieniu Projektu z 2019 r. (s. 1), odpowiada poglądom wyrażanym w doktrynie, zgodnie z którymi na ustawodawcy ciąży obowiązek rozważenia czy zakres ochrony udzielonej danemu dobru prawnemu odpowiada rodzajowi i wadze tego dobra wynikającymi z regulacji konstytucyjnych. Zaniechanie ustanowienia skutecznej ochrony praw człowieka lub innych interesów jednostki – adekwatnej do rangi tych dóbr prawnych – należy uznać za szczególną formę ingerencji w dane prawo lub interes^[4]. Tak więc, z jednej strony, ustawodawca powinien respektować konstytucyjny nakaz ochrony dóbr prawnych, a z drugiej strony, konkretne rozstrzygnięcia legislacyjne muszą następować z zachowaniem zasad prawa karnego (proporcjonalności, ultima ratio) oraz być poparte przekonującym uzasadnieniem dla dokonywanej interwencji prawnokarnej. W skrócie – proponowane regulacje powinny realizować funkcję gwarancyjną prawa karnego, dając adresatom norm poczucie bezpieczeństwa prawnego. Nie ulega wątpliwości, że w warstwie deklaratoryjnej, rekonstruowanej na podstawie treści Uzasadnienia, Projektodawca dostrzega te uwarunkowania i zapowiada ich realizację. Wyraźnie wskazuje bowiem na konieczność respektowania funkcji sprawiedliwościowej, która wobec reakcji karzącej państwa ustanawia ograniczenia zakazujące przekraczania stwierdzonego stopnia społecznej szkodliwości czynu oraz winy sprawcy (Uzasadnienie, s. 54). 

Punktem wyjścia dla poszukiwania adekwatnych środków dla osiągnięcia zakładanych w Projekcie celów jest ocena obecnego stanu prawnego. Projektodawca dowodzi, że stan ten nie odpowiada postulatom wynikającym z funkcji ochronnej prawa karnego i nie daje wystarczających narzędzi dla ograniczenia przestępczości i zabezpieczenia istotnych wartości społecznych, co w szczególności dotyczyć ma sankcji za przestępstwa najcięższe (Uzasadnienie, s. 54-55). Diagnoza ta ma tłumaczyć podjęcie działań legislacyjnych zmierzających do zwiększenia surowości sankcji karnych oraz ukształtowania instytucji wpływających na wymiar kary w taki sposób, aby ukierunkowały decyzję sądu ku ograniczeniu możliwości korzystania z redukowania sankcji karnej lub rozszerzały możliwości zwiększenia represji karnej wobec sprawców przestępstw o wysokim stopniu karygodności.

Zakładane zwiększenie stopnia punitywności Kodeksu karnego nastąpić ma na trzech płaszczyznach, obejmujących:

1. zmiany w zakresie surowości sankcji karnych i konstrukcji typów czynów zabronionych;
2. rozszerzenie instytucji nadzwyczajnego obostrzenia kary;
3. modyfikacje ogólnych dyrektyw wymiaru kary ukierunkowanych w stronę wyboru bardziej surowej represji karnej (Uzasadnienie, s. 54).

Osobnym celem, jaki chce zrealizować Projektodawca, jest  usunięcie dostrzeganych obecnie „trudności w racjonalnym i efektywnym stosowaniu instrumentów prawa karnego, zmianę w obrębie tych instytucji, które dotknięte są wadami merytorycznymi, bądź które uniemożliwiają osiąganie pożądanych i oczekiwanych rezultatów w zakresie polityki karnej, w tym w szczególności w płaszczyźnie realizacji funkcji sprawiedliwościowej oraz ochronnej prawa karnego i powiązanych z nią funkcji afirmacyjno-motywacyjnej oraz prewencyjnej (Uzasadnienie, s. 55). Projekt zakłada również eliminację dostrzeżonych niespójności i luk prawnych, w tym sygnalizowanych wcześniej w orzecznictwie i literaturze.

Tak nakreślone cele mieszczą się w zakresie konstytucyjnych uprawnień ustawodawcy do stanowienia norm prawnokarnych. Ich realizacja wymaga jednak pogłębionej weryfikacji zaproponowanych środków zaradczych w świetle ponadustawowych standardów, przede wszystkim – zasady proporcjonalności, która wymaga dowiedzenia również konieczności takich zmian oraz z uwzględnieniem funkcji gwarancyjnej prawa karnego, nakazującej zapewnić adresatom norm poczucie bezpieczeństwa prawnego. 

 

 

3. Cele projektu na tle poziomu i dynamiki przestępczości w Polsce

 

Jednostronnie represyjny kierunek zakładanej reformy prawa karnego powinien być w pierwszej kolejności uzasadniony przekonującymi, obiektywnymi dowodami, świadczącymi o tym, że dotychczasowe środki przeciwdziałania przestępczości są nieefektywne oraz nieadekwatne do skali popełnianych obecnie w Polsce przestępstw i wymagają zasadniczej zmiany. Argumentów za zaostrzeniem polityki karnej należy więc poszukiwać w wynikach badań kryminologicznych (statystycznych) opisujących poziom i dynamikę przestępczości na przestrzeni ostatnich lat. Za zasadne można uznać takie decyzje legislacyjne prowadzące do podniesienia poziomu surowości prawa karnego, które będą reakcją na wyraźny wzrost przestępczości (całościowy lub w określonych sektorach).

Z dostępnych danych statystycznych^[5] wynika, że w 2018 r. za przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego skazano prawomocnie 275 768 osób dorosłych. W poprzednich latach ilość osób skazanych wynosiła: w 2017 r. – 241 436 osób, w 2016 r. – 289 512, w 2015 r. – 260 034, w 2014 r. – 295 353, podczas gdy w 2010 r. było to 432 891 osób. Można więc zasadnie uznać, że w zakresie dynamiki przestępczości w Polsce w latach 2014 – 2018 następuje stabilizacja.

Do podobnych wniosków prowadzi analiza skali i dynamiki popełnianych przestępstw przeciwko dobrom prawnym, takim jak życie i zdrowie człowieka, wolność i wolność seksualna oraz własność, których wzmocnienie ochrony deklaruje Projektodawca (Uzasadnienie, s. 54).

W 2018 r. popełniono 31 387 przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, podczas gdy w 2010 r. – 40 356, w 2014 r. – 32 618, w 2015 r. – 29 847, w 2016 r. – 33 926, a w 2017 r. – 31 018. Szczególnej uwagi wymagają odnotowane zmiany w dynamice popełnianych zabójstw, bowiem bardzo istotne propozycje dotyczące tego przestępstwa przewidziano w Projekcie (wprowadzenie karalności przygotowania do zabójstwa oraz zlecenia zabójstwa, obniżenie wieku wyjątkowej odpowiedzialności nieletnich za zabójstwa ciężkie do 14 lat). Uzasadnienia dla tych zamian nie sposób jednak wiązać ze wzrostem zagrożenia taką przestępczością, skoro od lat charakteryzuje ją stała tendencja spadkowa. Za przestępstwo zabójstwa we wszystkich typach (art. 148 – 150 KK) skazano w 2018 r. 293 osób, a w latach poprzednich odpowiednio: w 2010 r. – 540 osób, w 2014 r. – 384, w 2015 r. – 364, w 2016  r. – 354, a w 2017 r. – 313. Nie inaczej jest w kwestii skali bójek i pobić. W 2017 r. odnotowano 5 141 skazań za branie udziału w bójce lub pobiciu (art. 158 – 159 KK), podczas gdy wcześniej: w 2010 r. aż 11 530 skazań, w 2014 r. – 6 818, w 2015 r. – 5 879, w 2016 r. – 6 347, a w 2017 r. – 5 539 skazań. Pomimo niewielkich wahań, z całą pewnością nie można stwierdzić, aby w analizowanym okresie wystąpiła tendencja wzrostowa.

Podobnie, dynamika zmian w grupie przestępstw przeciwko wolności na przestrzeni ostatnich lat nie wskazuje na istnienie generalnej tendencji rosnącej. W 2018 r. za przestępstwa z rozdziału XXIII Kodeksu karnego skazano 8 509 osób, a w 2010 r. – 9 608, w 2014 r. – 8 758, w 2015 r. – 8 020, w 2016 r. – 9 112 i w 2017 r. – 8 031 osób. W grupie czynów zabronionych skierowanych przeciwko wolności człowieka wyraźnie wzrasta natomiast liczba skazań za zachowania od niedawana kryminalizowane, jak uporczywe nękanie (art. 190a KK): 2011 r. – 43,  2012 r. – 549, 2013 r. – 792, 2014 r. – 950, 2015 r. – 1 021, 2016 r. – 1 168, 2017 r. – 1 228, 2018 r. – 1 419. Jednoznaczną tendencję wzrostową wykazuje też przestępstwo utrwalania wizerunku nagiej osoby bez jej zgody (art. 191a KK) – z 2 skazań w 2010 r. do 50 w 2015 r., 86 w 2016 r., 88 w 2017 r. i 107 w 2018 r. W tym zakresie interwencja ustawodawcy mogłaby okazać się zasadna.

Dużo uwagi Projektodawca poświęca przestępstwom przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, których skala pozostaje wysoka, lecz bez gwałtownych tendencji wzrostowych: w 2010 r. – 2 117 skazań, w 2014 r. – 1 700, w 2015 r. – 1 661, w 2016 r. – 1 870, w 2017 r. – 1 824 i w 2018 r. – 1 914 skazania. Ilość skazań za wszystkie typy przestępstwa zgwałcenia (art. 197 KK) wynosiła: w 2010 r. – 770, w 2014 r. – 651, w 2015 r. – 643, w 2016 r. – 684, 2017 r. – 645 i w 2018 r. – 633 skazania. Podobnie, dość stabilna jest tendencja w zakresie skazań za obcowanie płciowe z osobą małoletnią (art. 200 KK): 728 w 2010 r., 626 w 2014 r., 632 w 2015 r., 656 w 2016 r., 575 w 2017 r. i 585 w 2018 r.

Wysoka, lecz z wyraźną tendencją spadkową pozostaje ilość popełnianych przestępstw przeciwko mieniu stypizowanych w rozdziale XXXV Kodeksu karnego: 126 625 w 2010 r., 93 980 w 2014 r., 83 397 w 2015 r., 91 974 w 2016 r., 75 568 w 2017 r., 73 544 w 2018 r. Podobną tendencję spadkową można dostrzec przy poszczególnych przestępstwach z tego rozdziału, co ilustrują skazania za kradzież (art. 278 KK): 39 356 w 2010 r., 29 573 w 2014 r., 24 783 w 2015 r., 27 538 w 2016 r., 21 813 w 2017 r., 21 078 w 2018 r.; skazania za kradzież z włamaniem (art. 279 KK): 16 845 w 2010 r., 14 465 w 2014 r., 12 771 w 2015 r., 13 209 w 2016 r., 10 348 w 2017 r., 9 329 w 2018 r.; skazania za rozbój (art. 280 KK): 7 371 w 2010 r., 4 795 w 2014 r., 4 170 w 2015 r., 4 478 w 2016 r., 3 538 w 2017 r., 3 160 w 2018 r.

Podsumowując, wyniki badań statystycznych w zakresie dynamiki popełnianych przestępstw przeciwko dobrom prawnym, których intensywniejszą ochronę deklaruje Projektodawca (życie i zdrowie człowieka, wolność i wolność seksualna, własność) zdają się dowodzić nie tyle wyraźnego wzrostu przestępczości, co raczej stabilizacji wskaźników przestępczości w Polsce. Nie wyklucza to oczywiście wprowadzenia zmian skutkujących zaostrzeniem zasad odpowiedzialności karnej, jednak w świetle reguł racjonalnie prowadzonej polityki karnej powinny one być czynione raczej „sektorowo” – wobec precyzyjnie ustalonych obszarów przestępczości oraz w zakresie instytucji prawa karnego uznanych za nieefektywne.

W Ocenie Skutków Regulacji Projektodawca nie kwestionuje wniosków płynących z badań kryminologicznych i potwierdza, że liczba skazań „utrzymuje się na stosunkowo stałym poziomie (…), jednak jest ona nadal wysoka^[6]. Aktualności tej tezy nie sposób jednoznacznie zweryfikować również z tego względu, że podawane dane statystyczne kończą się na 2018 r. Należy zatem wymagać uzupełnienia Uzasadnienia o dane z lat 2019 – 2020.

 

II. Uwagi szczegółowe

 

1.  Odpowiedzialność karna nieletnich

 

Dość ograniczone (w stosunku do Projektu z 2019 r.) jest rozszerzenie katalogu przestępstw (art. 10 § 2 KK), za które nieletni może odpowiadać karnie po ukończeniu 15 lat o typ podstawowy oraz nowe typy kwalifikowane przestępstwa zgwałcenia (art. 197 § 1 i 3-5 KK). Propozycja ta, z jednej strony, znajduje przekonujące uzasadnienie w odniesieniu do rangi chronionego dobra prawnego, jednakże z drugiej strony, dane statystyczne obrazujące rozmiary tej przestępczości są niejednoznaczne. Statystyki policyjne podawane w Uzasadnieniu potwierdzają wysoki poziom zagrożenia, podczas gdy dane sądowe świadczą raczej o stabilizacji w tym segmencie badanej przestępczości. I tak, w opracowaniu Nieletni -  prawomocne orzeczenia w latach 2000-2018 odnotowano następujące ilości orzeczeń za zgwałcenie w typie podstawowym art. 197 § 1 KK, którego dopuścili się nieletni: 2016 r. – 9, 2017 r. – 9, 2018 r. – 8; za zgwałcenie kwalifikowane z art. 197 § 2 KK: 2016 r. – 22, 2017 r. – 17, 2018 r. – 18, a za zgwałcenie kwalifikowane z art. 197 § 3 KK: 2016 r. – 18, 2017 r. – 16, 2018 r. – 13.

Wprowadzenie tej stosunkowo wąskiej i uzasadnionej względami ochronnymi zmiany w  art. 10 § 2 KK nie będzie prowadziło do podważenia generalnej reguły, że odpowiedzialność karna nieletnich pozostaje nadal wyjątkiem, a zasadą jest stosowanie przepisów ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. W sprawach takich postępowanie zasadniczo prowadzi sąd rodzinny, a nie karny. Nie orzeka się kary, lecz szczególne środki wychowawcze lub środek poprawczy przewidziane dla nieletnich. Dla skazania nieletniego za przestępstwo na zasadach właściwych dla sprawców dorosłych nadal konieczne będzie spełnienie dalszych przesłanek, bowiem za ponoszeniem odpowiedzialności karnej muszą przemawiać okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a w szczególności bezskuteczność poprzednio stosowanych środków wychowawczych lub poprawczych (art. 10 § 2 KK). To rozwiązanie w pełni respektuje wymagania płynące z funkcji gwarancyjnej prawa karnego.

Jedną z najistotniejszych zmian o charakterze systemowym, zawartych w Projekcie, jest propozycja wyrażona w nowym art. 10 § 2a KK, dająca podstawy do obniżenia z 15 lat do 14 lat dolnej granicy wieku wyjątkowej, stricte karnej odpowiedzialności nieletniego, który dopuścił się zabójstwa w typie kwalifikowanym (art. 148 § 2 i 3 KK). Poza obowiązującymi dotychczas przesłankami odpowiedzialności karnej nieletniego odpowiadającego karnie po ukończeniu 15 lat (okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste) decydujące znaczenie uzyskuje nowy warunek – „przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego”.

Wyjaśniając racje stojące za tym rozwiązaniem Projektodawca ponownie odwołuje się do statystyk, tym razem policyjnych. Podaje, że „w 2019 r. nieletni dopuścili się 5 czynów karalnych z kategorii zabójstwo i w porównaniu z 2018 r. nastąpił wzrost o 250% w liczbie czynów karalnych nieletnich, pomimo spadku ogólnej liczby przestępstw stwierdzonych w tej kategorii (przestępstwa stwierdzone ogółem w 2018 r. – 536, w 2019 r. – 532, czyny karalne nieletnich w 2018 r. – 2, w 2019 r. – 5)”^[7]. Tymczasem z danych zawartych w powołanym już wyżej opracowaniu Nieletni - prawomocne orzeczenia w latach 2000-2018 wynika, że w 2018 r. odnotowano 3 prawomocne orzeczenia za zabójstwo w typie podstawowym i żadnego za zabójstwo kwalifikowane, w 2017 r. – 2 za zabójstwo podstawowe i 1 w typie kwalifikowanym, a w 2016 r. – 8 w typie podstawowym i 3 w typie kwalifikowanym. Te ostatnie wyniki wydają się więc przeczyć potrzebie obniżenia dolnej granicy wiekowej odpowiedzialności karnej nieletnich.

Ocenę zasadności (konieczności) wprowadzenia tej regulacji utrudnia brak informacji o tym czy i ewentualnie ilu czynów odpowiadających znamionom zabójstw kwalifikowanych dopuścili się w badanym okresie nieletni w przedziale wiekowym od 14 do 15 lat.

Należy wymagać od Projektodawcy, aby szerzej ustosunkował się do tego co konkretnie wyraża „przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego”. W Uzasadnieniu brak jest jakiegokolwiek wyjaśnienia tego, z jakich powodów zaproponowano taką perspektywę oceny, w której nie tyle nieletni może być na tyle zdemoralizowany, że jest niepodatny na resocjalizację, co przyjęto expressis verbis, że proces stosowania tych środków „nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego”. Takie ujęcie sugeruje nie tyle nieracjonalność oczekiwania, że oddziaływanie z wykorzystaniem środków wychowawczych i środka poprawczego będzie prowadziło do pozytywnych zmian osobowościowych z przyczyn leżących po stronie nieletniego, co raczej sygnalizuje istnienie problemu systemowego leżącego po stronie państwa – braku adekwatnych środków oddziaływania wobec 14-letnich dzieci.

Wreszcie, jak wskazuje sam Projektodawca, najsurowszą karą, jaką będzie można wymierzyć 14-latkowi dopuszczającemu się zabójstwa ciężkiego, będzie kara 30 lat pozbawienia wolności (Uzasadnienie, s. 58). Należy podnieść wątpliwość czy ze względu na stopień rozwoju takiego sprawcy tak surowa sankcja będzie mogła być uznana za proporcjonalną i nieprzekraczającą stopnia zawinienia.

 

2.  Przepadek pojazdu mechanicznego

 

Projekt zawiera propozycję wprowadzenia nowego środka karnego – co do zasady obligatoryjnego – przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę, orzekanego w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 44b KK). Projektodawca określa zatem osobną wyraźną podstawę do orzekania tego środka karnego. Przesądza tym samym, iż przepadku pojazdu mechanicznego na tej podstawie nie należy traktować jako przepadku przedmiotu służącego do popełnienia przestępstwa (art. 44 § 2 KK). Jest to o tyle istotne, że dzięki temu projektowane rozwiązanie uwzględnia zastrzeżenia wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów z 30 października 2008 r. ^[8], w której sformułowano pogląd, iż pojazd mechaniczny prowadzony przez sprawcę w stanie nietrzeźwości (stanowiący przedmiot czynności wykonawczej przestępstwa z art. 178a § 1 KK), nie należy do kategorii przedmiotów, które służą lub są przeznaczone do popełnienia przestępstwa w rozumieniu art. 44 § 2 KK. Warto zaznaczyć, że Sąd Najwyższy w powołanym orzeczeniu nie wykluczył wprowadzenia do Kodeksu karnego takiego środka karnego, którego treścią będzie właśnie pozbawienie sprawczy przestępstwa – uczestnika ruchu drogowego prawa własności pojazdu mechanicznego. W uzasadnieniu tego orzeczenia stwierdzono bowiem, że jeżeli względy polityki kryminalnej przemawiałyby, w przekonaniu ustawodawcy, za celowością orzekania przez sądy przepadku pojazdu mechanicznego wobec sprawców przestępstw określonych w art. 178a § 1 KK, to powinna zostać wprowadzona do Kodeksu karnego wyraźna podstawa prawna ku temu.

Zgodnie z Projektem, przepis art. 44b KK stanowi, że przepadek pojazdu mechanicznego byłby orzekany:

1. na podstawie art. 178 § 3 KK, w razie skazania sprawcy, który popełnił przestępstwo spowodowania katastrofy (art. 173 KK), spowodowania niebezpieczeństwa katastrofy (art. 174 KK) lub spowodowania wypadku komunikacyjnego (art. 177 § 1 i 2 KK), znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, zbiegł z miejsca zdarzenia, lub spożywał alkohol lub zażywał środek odurzający po zdarzeniu określonym w art. 173 KK lub art. 177 KK, a przed poddaniem go przez uprawniony organ badaniu w celu ustalenia w organizmie zawartości alkoholu lub obecności środka odurzającego;
2.  na podstawie art. 178a § 5 KK, w razie popełnienia przestępstwa prowadzenia w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym (art. 178a § 1 KK) przez sprawcę znajdującego się w stanie nietrzeźwości, w którym stężenie alkoholu w jego organizmie było nie mniejsze niż 1,5 promila we krwi lub 0,75 mg/dm3 w wydychanym powietrzu albo prowadziło do takiego stężenia lub przez sprawcę znajdującego się pod wpływem środka odurzającego albo w razie popełnienia przestępstwa prowadzenia w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, jeżeli sprawca był wcześniej prawomocnie skazany za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo za przestępstwo określone w art. 173 KK, art. 174 KK, art. 177 KK lub art. 355 § 2 KK popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub dopuścił się prowadzenia w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego pojazdu mechanicznego w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo albo spożywał alkohol lub zażywał środek odurzający po zdarzeniu, a przed poddaniem go przez uprawniony organ badaniu w celu ustalenia w organizmie zawartości alkoholu lub obecności środka odurzającego.

Jedynie w sytuacji określonej w punkcie 2 Projektodawca dodał klauzulę wyłączeniową „chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami”.

Ponadto, przepadek pojazdu mechanicznego można będzie orzec tytułem środka zabezpieczającego (art. 93a § 2 KK), także wtedy, gdy sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności (art. 99 § 1 KK).

Pomimo tego, że zasadą jest (obligatoryjny) przepadek pojazdu mechanicznego (art. 44b § 1 KK), to Projektodawca przewidział kilka odstępstw od tej reguły. Z całą pewnością motywy, dla których zostały one wprowadzone, powinny być szerzej wyjaśnione w Uzasadnieniu. Dotyczy to w pierwszej kolejności klauzuli „chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami”, odniesionej jedynie do sytuacji określonej w art. 178a § 5 KK (opisanej powyżej w  punkcie 2).

Jeżeli sprawca prowadził niestanowiący jego własności lub współwłasności pojazd mechaniczny wykonując czynności zawodowe lub służbowe polegające na prowadzeniu pojazdu na rzecz pracodawcy, nie orzeka się ani przepadku pojazdu mechanicznego ani przepadku jego równowartości, ale nawiązkę w wysokości co najmniej 5 000 złotych na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (art. 44b § 4 KK). To rozwiązane może budzić zastrzeżenia w konfrontacji z regulacjami przyjętymi w art. 44b § 2 i 3 KK. Zgodnie z treścią tych przepisów, nie orzekając przepadku pojazdu mechanicznego, sąd orzeka przepadek jego równowartości, jeżeli pojazd w czasie popełnienia przestępstwa nie stanowił własności lub stanowił współwłasność sprawcy (art. 44b § 2 KK) oraz jeżeli orzeczenie przepadku pojazdu mechanicznego z uwagi na jego zbycie, utratę, zniszczenie lub znaczne uszkodzenie jest niemożliwe lub niecelowe (art. 44b § 3 KK). Podnieść należy, że pomiędzy stanami faktycznymi mieszczącymi się w zakresie obu regulacji będą występowały różnice, lecz nie zawsze na tyle istotne, aby w zobiektywizowany sposób uzasadniały odmienne prawnokarne konsekwencje, np. gdy w pierwszym przypadku pracodawca (art. 44b § 4 KK), a w drugim współwłaściciel (art. 44b § 2 KK) świadomie udostępnią osobie znajdującej się w stanie nietrzeźwości pojazd mechaniczny do prowadzenia. Odczuwana przez sprawcę konkretna dolegliwość finansowa, wynikająca z oszacowania jej w pierwszym przypadku według reguł właściwych dla nawiązki, a w drugiej – stosownie do wartości pojazdu, może prowadzić do niezasadnego zróżnicowania karnoprawnej oceny takich sytuacji.  

Niezależnie od oceny merytorycznej proponowanego rozwiązania, należy zauważyć, że w świetle zasad techniki legislacyjnej we fragmencie art. 178a § 5 KK „w razie popełnienia przestępstwa określonego w § 4 przez sprawcę znajdującego się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego” zbędne jest dopowiedzenie, że chodzi o sprawcę „znajdującego się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego”, ponieważ ta okoliczność należy do znamion ustawowych tego czynu zabronionego (art. 178a § 4 w zw. z § 1 KK).

Powyższe uwagi, sformułowane z uwzględnieniem wymogu wewnętrznej spójności przepisów, muszą być uzupełnione o ocenę analizowanych regulacji w świetle standardów konstytucyjnych. Dokonując na tym tle całościowej oceny przyjętej w Projekcie koncepcji przepadku pojazdu mechanicznego należy w szczególności zwrócić uwagę na zasady: ochrony własności, równości i proporcjonalności. Przede wszystkim, nie budzi zastrzeżeń, że proponowana regulacja odpowiada formalnym przesłankom orzekania przepadku rzeczy, określonym w art. 46 Konstytucji RP. Przepis ten zakazuje pozbawiania własności bez podstawy ustawowej i prawomocnego orzeczenia sądowego.

Zasadnicze wątpliwości może budzić jednak kwestia dochowania przez Projektodawcę wymagań wynikających z zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP), bowiem zachodzi duże prawdopodobieństwo, że w zbliżonych stanach faktycznych konkretna dolegliwość wynikająca z orzeczonego środka karnego będzie istotnie, a przy tym bez wystarczającego uzasadnienia zróżnicowana. Od zbiegu przypadkowych okoliczności, a nie rzeczywistego stopnia społecznej szkodliwości czynu z art. 178a § 1 KK (poziomu stanu nietrzeźwości lub intoksykacji, stopnia naruszenia reguł ruchu drogowego), może np. zależeć to, że osoba posiadająca dwa pojazdy (jeden o wartości 5 000 zł, a drugi 150 000 zł) użyła jednego z nich, np. tego, którym z uwagi na sposób zaparkowania łatwiej było w danej chwili odjechać. Te pozaustawowe okoliczności przesądzać będą o zastosowanym środku prawnokarnej represji.

Problematyczny jest również brak wystarczającego uzasadnienia dla zróżnicowanych podstaw prawnych oceny porównywalnych przypadków w świetle zasady podziału władzy (art. 7 Konstytucji RP) oraz sprawowania przez sądy wymiaru sprawiedliwości (art. 7 i art. 175 ust. 1 Konstytucji RP). O ile swobodny (w granicach ustawowych) wymiar środka karnego, uwzględniający wszystkie okoliczności dotyczące czynu i sprawcy, może być realizowany w związku z orzekaniem elastycznej, względnie określonej nawiązki (od 5 000 zł do 100 000 zł, jak należy domniemywać w związku z treścią art. 48 KK), to takich cech pozbawione jest orzeczenie przepadku sztywnie oznaczonej równowartości pojazdu mechanicznego.

Wydaje się, że wystarczającym środkiem, który spełniałby cele stawiane przed przepadkiem pojazdu mechanicznego, byłoby orzekanie elastycznej nawiązki, dającej sądom możliwość uwzględnienia okoliczności związanych z czynem i dotyczących jego sprawcy. Można również rozważać połączenie proponowanego środka przepadku pojazdu mechanicznego w całkowicie fakultatywnej postaci („sąd może orzec”) z alternatywą w postaci nawiązki.

 

3. Katalog okoliczności obciążających i łagodzących

 

Propozycja wprowadzenia katalogu okoliczności o charakterze obciążającym i łagodzącym w dodanych przepisach art. 53 § 2a i 2b KK nie ma tradycji w polskim prawie karnym, chociaż takie rozwiązania znane są obcym kodyfikacjom (np. art. 61-62 włoskiego kodeksu karnego). W obu przypadkach wyliczenia mają charakter kazuistyczny, szczegółowo określający okoliczności, które Projektodawca uznaje za uzasadniające wymierzenie kary surowszej lub łagodniejszej, lecz w granicach zwykłego ustawowego zagrożenia.

Do pierwszej kategorii Projektodawca zaliczył: uprzednią karalność za przestępstwo umyślne lub podobne przestępstwo nieumyślne; wykorzystanie bezradności, niepełnosprawności lub podeszłego wieku pokrzywdzonego; sposób działania, prowadzący do poniżenia lub udręczenia pokrzywdzonego; popełnienie przestępstwa z premedytacją; popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie; popełnienie z użyciem przemocy przestępstwa motywowanego nienawiścią z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej lub wyznaniowej ofiary albo z powodu jej bezwyznaniowości; działanie ze szczególnym okrucieństwem; popełnienie przestępstwa w stanie po spożyciu alkoholu lub środka odurzającego, jeżeli stan ten był czynnikiem prowadzącym do popełnienia przestępstwa lub istotnego zwiększenia jego skutków; popełnienie przestępstwa we współdziałaniu z małoletnim lub z wykorzystaniem jego udziału.

Okolicznościami łagodzącymi są natomiast: popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na uwzględnienie; popełnienie przestępstwa pod wpływem gniewu, strachu lub wzburzenia, usprawiedliwionych okolicznościami zdarzenia; popełnienie przestępstwa w reakcji na nagłą sytuację, której prawidłowa ocena była istotnie utrudniona z uwagi na okoliczności osobiste, zakres wiedzy lub doświadczenia życiowego sprawcy; podjęcie działań zmierzających do zapobieżenia szkodzie lub krzywdzie, wynikającej z przestępstwa, albo ograniczenia jej rozmiaru; pojednanie się z pokrzywdzonym; naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem; zadośćuczynienie pokrzywdzonemu; dobrowolne ujawnienie popełnionego przez siebie przestępstwa organowi powołanemu do ścigania przestępstw.

W obu przypadkach katalogi okoliczności mają charakter otwarty, o czym świadczy zwrot „w szczególności” zawarty we wprowadzeniu do wyliczenia. Jest to rozwiązanie o tyle trafne, że nie sposób sporządzić zamkniętego katalogu wszystkich potencjalnych czynników wpływających na surowszą lub łagodniejszą ocenę czynów zabronionych stypizowanych w Kodeksie karnym i ustawach pozakodeksowych. Równocześnie jednak otwarty zbiór takich okoliczności osłabia jego znaczenie normatywne i przemawia przeciwko potrzebie wprowadzenia takiego rozwiązania.

Merytoryczna ocena takiego rozwiązania nie jest jednoznaczna. Z jednej bowiem strony, zamieszczenie tego typu katalogów okoliczności, można uznać za próbę ułatwienia praktyki orzeczniczej, dzięki wskazaniu w sposób pewny przesłanek, jakie sąd musi brać pod uwagę przy wymiarze kary. Z drugiej jednak strony, sposób rozwiązania tego problemu, jak i sama treść przykładowego katalogu okoliczności łagodzących i obostrzających, może wywoływać istotne problemy interpretacyjne. Zaproponowane w Projekcie przesłanki wpływające łagodząco lub obostrzająco na jednostkowy wymiar kary pokrywają się częściowo lub krzyżują z okolicznościami zawartymi w zestawieniach, które sąd również musi wziąć pod uwagę w związku z oceną stopnia społecznej szkodliwości czynu (art. 115 § 2 KK) lub w ramach sędziowskiego wymiaru kary (art. 53 § 1 i 2 KK). Na przykład, wymierzając karę sąd, na podstawie art. 53 § 2 KK, uwzględnia „popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim”, a niezależnie od tego okolicznością obciążającą ma być „popełnienie przestępstwa we współdziałaniu z małoletnim lub z wykorzystaniem jego udziału” (art. 53 § 2a pkt 9 KK). Ta ostatnia okoliczność sugeruje, że chodzi w niej o jakąś postać współdziałania z „małoletnim”, który jest tylko tzw. współuczestnikiem koniecznym, czyli nie popełnia czynu zabronionego lub nie ponosi za niego odpowiedzialności karnej (inaczej ustawodawca posłużyłby się pojęciem „nieletni”). Kolejne komplikacje mogą wynikać z tego, że niektóre z tych przesłanek są tożsame z kryteriami oceny zachowania sprawcy, które przekładają się bezpośrednio na wymiar kary, np. w związku z wystąpieniem czynnego żalu^[9]. Kryteria te mogą mieć charakter legis specialis w stosunku do norm wyprowadzonych z przepisów art. 53 § 2a i 2b KK, a co za tym idzie, ich zastosowaniu zawsze będzie przysługiwało pierwszeństwo. Ponadto, część zaproponowanych w katalogach z art. 53 § 2a i 2b KK przesłanek pokrywa się ze znamionami niektórych typów czynów zabronionych  zawartych w części szczególnej Kodeksu karnego, jak i w ustawach pozakodeksowych^[10]. Część przesłanek łagodzących, lecz mieszczących się w ramach „zwykłego” wymiaru kary, może też być utożsamiana z przesłankami nadzwyczajnego złagodzenia kary lub wyłączenia karalności czynu. Nie negując podanej przez Projektodawcę argumentacji uzasadniającej wprowadzenie powyższych regulacji do Kodeksu karnego, należy wyrazić obawy o to czy nie będą one prowadzić do powstania wątpliwości co do prawidłowości ostatecznych rozstrzygnięć, a w konsekwencji czy nie będą podważać pewności prawa.

Projektodawca zaznaczył, iż nie stanowią okoliczności, o których mowa w art. 53 § 2a i § 2b KK okoliczności stanowiące znamię przestępstwa, które popełnił sprawca, chyba że wystąpiły one ze szczególnie wysokim albo ze szczególnie niskim nasileniem (art. 53 § 2c KK). Zabieg tego rodzaju ma w szczególności na celu wyeliminowanie podwójnego zaostrzania lub łagodzenia wymiaru kary w przypadku kwalifikowanych lub uprzywilejowanych typów przestępstw. Nie dotyczy natomiast sytuacji, gdy sprawca w ramach popełnianego czynu realizuje określone znamiona danego typu przestępstwa w sposób szczególnie intensywny. Zaproponowana konstrukcja ma charakter wadliwy i zbędny. Po pierwsze, okoliczności czynu brane są pod uwagę przez sąd w ramach obligatoryjnego zastosowania przepisów art. 53 § 2 KK i 115 § 2 KK. Nie ma zatem potrzeby podkreślania, że w razie szczególnie wysokiego lub niskiego nasilenia występujących okoliczności, przełoży się to bezpośrednio na wymiar kary. Po drugie, zaproponowane sformułowanie „wystąpienia okoliczności o szczególnie wysokim albo szczególnie niskim nasileniu” uznać należy za zwrot niejasny, niedookreślony, a w konsekwencji – niezgodny z przyjętą w prawie karnym zasadą legalizmu (Nullum crimen, nulla poena sine lege certa)^[11]. Projektodawca nie wskazuje przesłanek oceny nasilenia wskazanych okoliczności, a co za tym idzie nie wyznacza precyzyjnie granicy dla zastosowania normy wywiedzionej z art. 53 § 2c KK. W związku z powyższym, kumulacja szczególnego rodzaju okoliczności obciążających, pokrywających się zakresowo ze znamionami typów przestępstw, może prowadzić do niekorzystnego dla sprawcy, nadmiernie surowego wymiaru kary. W razie wejścia w życie tych rozwiązań to na praktyce sądowej będzie spoczywał ciężar rozstrzygania tych wątpliwości.

 

4. Kara terminowa pozbawienia wolności do 30 lat oraz eliminacja kary 25 lat pozbawienia wolności

 

Projekt przewiduje uchylenie przepisu art. 32 pkt 4 KK, co prowadzi do eliminacji z polskiego systemu prawa karnego kary 25 lat pozbawienia wolności. Tym samym katalog kar obejmował będzie: karę grzywny, karę ograniczenia wolności, karę tzw. terminową pozbawienia wolności oraz karę dożywotniego pozbawienia wolności. W związku z planowaną eliminacją wyjątkowej i bezwzględnie oznaczonej kary 25 lat pozbawienia wolności, Projektodawca planuje zmienić również górną granicę tzw. terminowej kary pozbawienia wolności. Zgodnie z nowym brzmieniem przepisu art. 37 KK, kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 30 lat; wymierza się ją w miesiącach i latach. Nowy przedział dla orzekania kary terminowej pochłania zatem karę 25 pozbawienia wolności.  Zmiana ta skutkuje wprost modyfikacją ustawowego zagrożenia wielu typów przestępstw w części szczególnej Kodeksu karnego. Wyeliminowanie kary 25 lat pozbawienia wolności uzasadniono tym, że „oznaczony punktowo, sztywny wymiar tej kary powoduje, że sąd decydując się na jej zastosowanie pozbawiony jest możliwości miarkowania kwantum prawnokarnej dolegliwości. Z kolei znaczny odstęp pomiędzy górną granicą terminowej kary pozbawienia wolności, a karą 25 lat pozbawienia wolności, może niekiedy prowadzić do wymierzenia przez sąd kary nieadekwatnej do stopnia społecznej szkodliwości czynu i winy sprawcy, tj. kary zbyt łagodnej lub zbyt surowej” (Uzasadnienie, s. 56). Wydłużenie kary terminowej miało natomiast na celu „zapewnienie swobody orzeczniczej sądu i umożliwienia wymierzenia w pełni zindywidualizowanej kary, zgodnej z kodeksowymi zasadami jej wymiaru” (Uzasadnienie, s. 57).

Propozycja ta ma pewne zalety, które ukazuje przedstawiona wyżej argumentacja. W literaturze już od pewnego czasu wskazywano, iż kara 25 lat pozbawienia wolności jest sankcją o charakterze szczególnym – karą niepodzielną, odległą od górnego pułapu zwykłej kary pozbawienia wolności, a jej wymiar jest wysoce utrudniony z uwagi na problemy w kierowaniu się stopniem winy^[12]. Karze tej niejednokrotnie odmawia się również funkcji resocjalizacyjnej^[13]. Z tego względu decyzja o jej eliminacji może zostać uznana za słuszną.

Z drugiej jednak strony, zastrzeżenia może budzić skala podniesienia górnej granicy terminowej kary pozbawienia wolności – aż o połowę (z 15 do 30 lat). To może generować podobne problemy w orzecznictwie, jak w przypadku kary 25 lat pozbawienia wolności. Brak innej sankcji o charakterze wyjątkowym niż kara dożywotniego pozbawienia wolności (a taki charakter dostrzegano w dotychczasowej karze 25 lat pozbawienia wolności), może utrudniać orzekanie kary pozbawienia wolności w jej nowym zakresie. Pomimo że w przypadku kary 25 lat pozbawienia wolności nie funkcjonowały dotychczas normatywne wytyczne co do sposobu jej orzekania, dyrektywy jej wymiaru ustalone były jednak przez wieloletnie orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych^[14].

Omawiana propozycja wymaga wprowadzenia regulacji dostosowawczych w części ogólnej Kodeksu karnego i Kodeksie karnym wykonawczym. W zakresie części ogólnej w pierwszej kolejności trafnie przewidziano podwyższenie górnej granicy kary nadzwyczajnie obostrzonej, z 20 lat do 30 lat (art. 38 § 2 KK) oraz zmiany zasad łagodzenia najsurowszych kar (art. 38 § 3 KK). W tym ostatnim przypadku propozycja wyznaczenia maksimum możliwej do wymierzenia kary w postaci 25 lat pozbawienia wolności za przestępstwa zagrożone karą do 30 lat pozbawienia wolności – gdy ustawa przewiduje obniżenie górnej granicy ustawowego zagrożenia – wydaje się bardzo ograniczona. W istocie sprowadza się bowiem do obniżenia grożącej kary jedynie o 5 lat, co – pomimo istnienia stwierdzenia przesłanek do złagodzenia kary – oznaczałoby, w porównaniu z obowiązującą aktualnie regulacją, jedynie powrót do zwykłego ustawowego zagrożenia karą 25 lat pozbawienia wolności. Trafnie natomiast Projektodawca przewidział wprowadzenie odpowiednich zmian w Kodeksie karnym wykonawczym w przepisach regulujących wykonywanie wydłużonej kary terminowej (np. art. 88 § 3 pkt 2 KKW, art. 139 § 6 KKW).

 

5. Ograniczenia warunkowego zwolnienia z odbycia kary dożywotniego pozbawienia wolności

 

Projektodawca proponuje istotną modyfikację podstaw warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary dożywotniego pozbawienia wolności. W aktualnym stanie prawnym, na podstawie art. 78 § 3 KK skazanego na tę karę sąd może zwolnić warunkowo, na okres próby, po odbyciu 25 lat kary. W szczególnie uzasadnionych wypadkach, wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności, sąd może wyznaczyć surowsze, wykraczające ponad 25 lat izolacji więziennej, granice czasowe dla skorzystania przez skazanego z warunkowego zwolnienia niż przewidziane w art. 78 KK (art. 77 § 2 KK). Decyzja w tym względzie jest pozostawiona sądowi.

Projektodawca przewiduje, po pierwsze, zmiany w zakresie długości minimalnego okresu, po upływie którego możliwe będzie zastosowanie warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary, po drugie, wprowadza podstawy dla fakultatywnego zakazu warunkowego zwolnienia takiego skazanego oraz, po trzecie, ustanawia dożywotni okres próby wobec warunków zwolnionego z takiej kary.

Zgodnie z projektowanym przepisem art. 78 § 3 KK, skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności będzie można warunkowo zwolnić dopiero po upływie 30 lat izolacji więziennej, a nie, jak obecnie, po 25 latach odbywania kary. Projektodawca uzasadnił swoją decyzję „wyjątkowością” kary dożywotniego pozbawienia wolności i koniecznością „ustanowienia odpowiednio długiego okresu bezwzględnej izolacji skazanego”. W jego opinii, „aktualnie obowiązujący okres 25-letni jest zbyt krótki w relacji do zakładanego eliminacyjnego charakteru tej kary” (Uzasadnienie, s. 76).

W polskiej doktrynie występuje, co prawda, dość duża rozbieżność poglądów w kwestii określenia minimalnej długości wymaganego okresu penitencjarnej izolacji dla ubiegania się o warunkowe zwolnienie. Wskazać można zarówno postulat zmiany treści art. 78 § 3 KK przez wydłużenie tego okresu, co do zasady, aż do 40 lat, połączonej z prawem sądu do wyznaczenia innych ograniczeń, skracających lub wydłużających ten okres[15], jak i pogląd, że zaostrzenie tego warunku w postaci przekroczenia 30 lat byłoby naruszeniem zasady humanitaryzmu wyrażonej w art. 3 KK i nakazu poszanowania godności człowieka^[16]. Dominuje jednak przekonanie, że w porównaniu z regulacjami przyjętymi w innych państwach europejskich, nawet dotychczasowy okres 25 lat wymaganej izolacji jest zbyt długi^[17]. Na tej podstawie należy uznać, że dalsze wydłużanie tego okresu powodowałoby powstanie zasadniczych wątpliwości co do zgodności takich rozwiązań z przyjętymi standardami, umożliwiającymi skazanemu resocjalizację i przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary. Biorąc bowiem pod uwagę przeciętną długość życia człowieka, nie można wykluczyć, iż w wielu przypadkach przedłużony do 30 lat okres izolacji uniemożliwi skazanemu realną możliwość ubiegania się o przedterminowe zwolnienie, a także może wiązać się z komplikacjami o charakterze postpenitencjarnym. Rada Legislacyjna zauważa, że projektowany okres 30 lat dość niebezpiecznie zbliża się do granicy jego zgodności z Europejską konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności^[18] (dalej: Konwencja). Europejski Trybunał Praw Człowieka oceniając okres 40 lat ustanowiony w tym względzie przez Węgry uznał go za nazbyt długi i wykraczający poza margines uznania przysługujący w tym zakresie państwom stronom Konwencji, a w rezultacie naruszający art. 3 Konwencji^[19]. Trybunał Strasburski zastrzegł, że nie jest jego zadaniem określać ściśle ten okres, niemniej, jak jednocześnie zauważa, porównawcza analiza poszczególnych ustawodawstw krajowych oraz rozwiązań międzynarodowych (np. statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego) pokazują jasne poparcie dla ustanowienia w tym względzie okresu nie dłuższego niż 25 lat po wymierzeniu kary dożywotniego pozbawienia wolności, po upływie którego powinien zostać wdrożony mechanizm przeglądu zasadności przedterminowego zwolnienia skazanego, przy powtarzaniu później takich przeglądów w sposób periodyczny^[20].

Dodatkowo podnieść należy argumenty świadczące o zbędności (braku konieczności) takiej regulacji. Już obecnie przepis art. 77 § 2 KK daje podstawy do zastosowania przez sąd surowszych niż 25 lat izolacji ograniczeń dla skazanego w zakresie warunkowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności. Dotychczasowa praktyka orzecznicza na tle Kodeksu karnego z 1997 r. świadczy o tym, że polskie sądy niejednokrotnie uzależniają możliwość warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary dożywotniego pozbawienia wolności od wykonania 30, 35, 40, a nawet 50 lat kary, co budzi w literaturze przedmiotu wątpliwości w zakresie zgodności takiej praktyki z zasadami humanitaryzmu, a zwłaszcza poszanowania godności człowieka^[21]. Już sama propozycja ustalenia minimalnego okresu odbycia kary pozbawienia wolności na poziomie 30 lat może prowadzić w indywidualnych przypadkach do znacznego ograniczenia możliwości skorzystania przez skazanego z warunkowego zwolnienia, a ewentualne dalsze podwyższenie tej granicy przez sąd czyniłoby perspektywę skorzystania z dobrodziejstwa tej instytucji jedynie iluzoryczną.

Rada Legislacyjna krytycznie ocenia propozycje zawarte w projektowanych przepisach art. 77 § 3 i 4 KK, dające podstawy dla sądu do orzeczenia w wyroku skazującym zakazu warunkowego zwolnienia. Zgodnie z treścią art. 77 § 3 KK, wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności sprawcy za czyn popełniony przez niego po prawomocnym skazaniu za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat, sąd może orzec zakaz warunkowego zwolnienia. Ponadto, wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności sąd mógłby orzec zakaz warunkowego zwolnienia sprawcy, jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazywałyby, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób (art. 77 § 4 KK). Są to dodatkowe, istotne ograniczenia wobec możliwości warunkowego zwolnienia z odbycia kary dożywotniego pozbawienia wolności, poza generalną podstawą zawartą w art. 77 § 2 KK. W razie ich zastosowania przez sąd, jedyną szansą dla skazanego na przerwanie izolacji więziennej pozostałoby skorzystanie przez Prezydenta RP z prerogatywy w postaci zastosowania prawa łaski (art. 144 ust. 3 pkt 18 Konstytucji RP).

Warto zaznaczyć, iż sama kara dożywotniego pozbawienia wolności nie jest uznawana za karę niehumanitarną. Ocena taka jest dopiero uzależniona od istnienia realnej możliwości skorzystania z instytucji warunkowego zwolnienia, oczywiście po spełnieniu przewidzianych w ustawie przesłanek^[22].

Projektowane rozwiązania nie przewidują obligatoryjnego wyłączenia możliwości warunkowego zwolnienia, a dają jedynie podstawę fakultatywną i uzależnioną w całości od decyzji sądu, co jednak samo w sobie nie może przesądzać o ich zgodności ze standardami konstytucyjnymi i międzynarodowymi dotyczącymi ochrony praw człowieka, w szczególności humanitarnego traktowania sprawców przestępstw. Wprowadzenie całkowitego zakazu – nawet stosowanego fakultatywnie przez sąd – warunkowego zwolnienia z odbycia kary dożywotniego pozbawienia wolności narusza bowiem przepisy art. 3 Konwencji, jak również art. 41 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej^[23]. Z obu przepisów wynika zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.

Argumentów na rzecz sformułowanej powyżej oceny dostarcza analiza orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Trybunał Strasburski podkreśla, że „art. 3 Konwencji wymaga redukowalności kary dożywotniego pozbawienia wolności, w sensie istnienia mechanizmu oceny, który pozwala właściwym władzom krajowym rozważyć, czy w trakcie odbywania kary dożywotniego pozbawienia wolności zmiany, jakie zaszły u skazanego na tę karę są na tyle istotne oraz czy został poczyniony taki postęp w rehabilitacji skazanego, że jego dalsze uwięzienie nie może być już dłużej usprawiedliwione w świetle uprawnionych celów penologicznych”^[24]. Oznacza to, że w świetle art. 3 Konwencji skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności jest uprawniony do tego, by wiedzieć, już na samym początku odbywania tej kary, co musi zrobić by można było rozważać jego przedterminowe zwolnienie oraz na jakich warunkach to rozważanie (ocena) będzie miało miejsce, w tym kiedy (po ilu latach) nastąpi lub może nastąpić przegląd (rewizja) zasadności dalszego wykonywania jego wyroku. Jeżeli prawo krajowe nie przewiduje jakiegokolwiek mechanizmu lub możliwości przeglądu kary dożywotniego pozbawienia wolności, celem przekonania się, czy dalsze uwięzienie skazanego na tę karę jest nadal uzasadnione względami penologicznymi, wówczas samo już wymierzenie skazanemu takiej kary narusza art. 3 Konwencji. Naruszenie art. 3 Konwencji zachodzi zatem już w momencie wymierzenia takiej bezwzględnej (nieredukowalnej) kary dożywotniego pozbawienia wolności, a nie dopiero na późniejszym etapie odbywania przez skazanego tej kary^[25]. O tym, że jest to trwała linia orzecznicza ETPCz, świadczy wyrok z 13 czerwca 2019 r. w sprawie Marcello Viola przeciwko Włochom (nr 2)[26], w którym ponownie wyrażono przekonanie, że wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności, w sytuacji kiedy skazany nie ma realnej możliwości ubiegania się o przedterminowe zwolnienie, stanowi naruszenie zakazu nieludzkiego i poniżającego traktowania z art. 3 EKPCz.

Sama odmowa skrócenia skazanemu kary nie będzie prowadziła do naruszenia art. 3 Konwencji, jeżeli skazany w dalszym ciągu stwarza zagrożenie dla społeczeństwa. Nie można jednak o takiej generalnej odmowie przesądzać już w momencie zapadnięcia wyroku skazującego. Dla zgodności przepisów prawa krajowego z Konwencją wystarczające jest, aby przewidywały one realną możliwość skorzystania przez skazanego z instytucji warunkowego zwolnienia z odbycia kary – nawet jeżeli jest to kara długoterminowa^[27]. W wyroku z dnia 26 kwietnia 2016 r. ETPCz sformułował następujący pogląd: „Nie do pogodzenia z godnością ludzką – która stanowi samą istotę konwencyjnego systemu – byłoby przymusowe pozbawienie osoby wolności bez dążenia do jej resocjalizacji i bez zapewnienia jej szansy na odzyskanie wolności na jakimś etapie w przyszłości. […] Krajowe organy władzy muszą dawać osobom odbywającym karę dożywotniego pozbawienia wolności rzeczywistą możliwość resocjalizacji. Stąd wynika, iż osoba odbywająca karę dożywotniego pozbawienia wolności musi mieć daną realistyczną możliwość, w zakresie osiągalnym w granicach środowiska więziennego, podążania ku resocjalizacji, co daje jej nadzieję na uzyskanie któregoś dnia przedterminowego warunkowego zwolnienia. Można to osiągnąć, na przykład, poprzez powołanie do życia i okresowe kontrolowanie zindywidualizowanego programu, który będzie zachęcać skazanego do osobistego rozwoju, aby skazany zyskał możliwość prowadzenia odpowiedzialnego życia bez powrotu do przestępstwa”^[28].

Poza zarzutem sprzeczności projektowanych przepisów ze standardami o charakterze konstytucyjnym i międzynarodowym, należy również wskazać na ich zbędność i nieracjonalność, co Rada Legislacyjna podnosiła już w Opinii z 22 marca 2019 r. Ocena stopnia zagrożenia dla społeczeństwa ze strony skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności w przypadku ubiegania się o warunkowe zwolnienie z obycia reszty kary powinna być dokonywana na podstawie aktualnej prognozy kryminologicznej. Oznacza to, że w razie złożenia stosownego wniosku przez skazanego, sąd każdorazowo bada istnienie przesłanek materialnych, przemawiających za takim warunkowym zwolnieniem. W związku z tym na krytykę zasługuje określenie czasu, w którym Projektodawca przyznawałby sądowi uprawnienie do podjęcia decyzji o zakazie przedterminowego zwolnienia. Sąd orzekałby bowiem o tym już w momencie wymierzania kary dożywotniego pozbawienia wolności i taka ocena nie mogłaby ulec zmianie nawet wobec późniejszej, krańcowej zmiany okoliczności dotyczących osoby sprawcy, które ją uprzednio uzasadniały. Skazany zostałby tym samym pozbawiony możliwości skorzystania z dobrodziejstwa tej instytucji nawet w sytuacji, gdyby po odbyciu bardzo długiego okresu kary, prognoza kryminologiczna była dla niego jednoznacznie pozytywna. Z uwagi na rozciągnięty w czasie okres odbywania kary dożywotniego pozbawienia wolności, całkowicie nieuprawnione jest przesądzanie, że już na etapie jej wymierzania można niepodważalnie dowieść, że w trakcie jej późniejszego odbywania nie nastąpi stosowna zmiana, która eliminowałaby przekonanie o istnieniu trwałego niebezpieczeństwa ze strony sprawcy dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób.

Niezależnie od powołanej wyżej argumentacji, należy podkreślić, że ewentualne ryzyko warunkowego zwolnienia z kary dożywotniego pozbawienia wolności skazanych, którzy mogą nadal zagrażać bezpieczeństwu społeczeństwa, jest ograniczone przez, co do zasady, „dożywotni” charakter kary, a odstępstwa od tego wymagają w każdym jednostkowym przypadku konieczności stwierdzenia przez sąd obiektywnych przesłanek ku temu. Dodatkowo minimalizowane jest ono w związku z treścią art. 77 § 2 KK, który daje sądowi możliwość wprowadzenia, w razie potrzeby, surowszych ograniczeń do skorzystania przez skazanego z omawianego środka probacyjnego.

Należy wyraźnie podkreślić, że zarzut naruszenia art. 3 Konwencji przez projektowane przepisy art. 77 § 3 i 4 KK nie będzie bynajmniej uchylony z tego tylko powodu, że wobec skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności Prezydent RP może zastosować prawo łaski na podstawie art. 139 Konstytucji RP. Prezydent RP stosuje bowiem prawo łaski w sposób dyskrecjonalny, uznaniowy, bez konieczności kierowania się ściśle określonym zestawem kryteriów^[29], w tym formalnie bez konieczności rozważania, czy skazany (w tym na karę dożywotniego pozbawienia wolności) osiągnął już wystarczający stopień rehabilitacji pozwalający mu powrócić do społeczeństwa. Tymczasem w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdza się w tym kontekście, że jeżeli przepisy prawa krajowego regulujące prezydenckie prawo łaski nie obligują prezydenta do dokonywania oceny, czy dalsze uwięzienie skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności jest uzasadnione względami penologicznymi oraz jeżeli nie określają konkretnych kryteriów czy warunków jakimi prezydent musi się kierować stosując prawo łaski oraz jeżeli nie obligują prezydenta do określania (ujawniania) powodów, dla których zastosował on lub odmówił zastosowania prawa łaski, wówczas samo istnienie w prawie krajowym prezydenckiego prawa łaski nie jest wystarczające dla uznania, że kara dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia jest zgodna z art. 3 Konwencji^[30]. Ponadto prawo łaski Prezydenta RP przewidziane w art. 139 Konstytucji RP nie jest stricte środkiem polityki karnej – jest to raczej pewne tradycyjne uprawnienie głowy państwa, wynikające z dłuższej tradycji ustrojowej. Dlatego też jego istnienie w prawie polskim nie zmieni konkluzji, że projektowane przepisy art. 77 § 3 i 4 KK są niezgodne z art. 3 Konwencji.

Odnotować należy odosobniony, odmienny pogląd wyrażony ostatnio w piśmiennictwie, według którego „w sytuacjach szczególnych związanych z wyjątkowo brutalnym charakterem przestępstwa państwa strony Konwencji powinny mieć możliwość orzeczenia zakazu zwolnienia takiego sprawcy, zaś jedynym środkiem, w ramach którego mógłby się on ubiegać o zwolnienie z kary z powodów humanitarnych stanowić powinno prawo łaski”[31]. Równocześnie Autor tej wypowiedzi wyraźnie stwierdza, iż „nie można podzielić zapatrywań Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i tych przedstawicieli doktryny, którzy karę taką postrzegają jako niehumanitarną”[32]. Z przedstawionych wcześniej względów pogląd ten nie może zasługiwać na aprobatę.

Spośród projektowanych przepisów możliwa do zaaprobowania jest zmiana treści przepisu art. 80 § 3 KK, zgodnie z którą w razie przedterminowego zwolnienia z takiej kary okres próby trwa dożywotnio. Ponieważ kara dożywotniego pozbawienia wolności orzekana jest w przypadku najpoważniejszych przestępstw i łączy się z przynajmniej 25-letnim okresem pobytu skazanego w środowisku więziennym, słuszne wydaje się objęcie go okresem próby dłuższym niż dotychczasowe 10 lat.

Uzyskanie warunkowego przedterminowego zwolnienia przez skazanego nie jest prawem podmiotowym chronionym konstytucyjnie, a w związku z tym nie narusza art. 2 Konstytucji RP regulacja przejściowa, taka jak ta zawarta w art. 22 Projektu, która nakazuje stosować nowe przepisy o zasadach warunkowego przedterminowego zwolnienia do osób, których sprawa – przed dniem wejścia w życie Projektu – została zakończona prawomocnym wyrokiem, a których kara nie została wykonana, oraz do osób warunkowo zwolnionych, jak również do osób odbywających kary pozbawienia wolności.

6. Inne propozycje

 

Liczne zmiany proponowane w Projekcie nie wymagają szerszego omówienia i zasługują na poparcie. Do takich należy doprecyzowanie, że zakaz kontaktowania się z określoną osobą „obejmuje wszelkie czynności związane z próbą nawiązania kontaktu z osobą chronioną, w tym podejmowane przez skazanego za pośrednictwem innej osoby lub z wykorzystaniem sieci teleinformatycznej” (art. 41a § 6 KK). Ze względów technicznolegislacyjnych i systemowych należy jednak zaproponować zastąpienie frazy „czynności związane z próbą nawiązania kontaktu” sformułowaniem „czynności będące bezpośrednim zmierzaniem do nawiązania kontaktu”. Termin „próba” w zaproponowanym kontekście nie występuje w Kodeksie karnym (jedynie jako „okres próby” przy stosowaniu środków probacyjnych), a przewidziano dla niego istotne znaczenie dla oddzielenia zachowań zabronionych od dozwolonych. Za charakterystyczne dla opisu etapu „usiłowania nawiązania kontaktu”, a przy tym mające utrwalone miejsce w doktrynie i orzecznictwie od czasów Kodeksu Makarewicza z 1932 r., jest sformułowanie „ [sprawca] bezpośrednio zmierza”.

Na wsparcie zasługuje wprowadzenie podstawy prawnej dla stosowania elektronicznej kontroli miejsca pobytu (dozór mobilny) orzekanej w związku z przerwą w wykonaniu kary pozbawienia wolności (art. 43a § 2 pkt 1 KKW). Tym  niemniej to rozwiązanie może budzić wątpliwości co do spójności systemowej skoro czy dolegliwość w postaci dozoru elektronicznego charakteryzuje zarówno „wykonywanie” kary pozbawienia wolności, jak również „przerwę w wykonywaniu” takiej kary.

Reguły stosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 KK) zostały doprecyzowane i dostosowane do kodeksowej i pozakodeksowej systematyki sankcji karnych.

 Podobnie, należy ocenić pozytywnie zmiany precyzujące pojęcie kradzieży szczególnie zuchwałej (art. 115 § 9a KK) i wprowadzenie definicji ustawowej „aktu agresji”, realizujące prawnomiędzynarodowe zobowiązania Polski (art. 115 § 23a KK). Wobec dotychczasowych wątpliwości interpretacyjnych jak należy kwalifikować kradzież paliwa ciekłego  lub gazowego na aprobatę zasługuje przesądzenie, że do takich czynów stosuje się odpowiednio przepisy o kradzieży (art. 278 § 5 KK).

Do trafnych rozwiązań proponowanych do wprowadzenia w części szczególnej Kodeksu karnego należy zaliczyć m.in. nowe typy czynów zabronionych w postaci rozpowszechniania bez zezwolenia publicznie wiadomości z postępowania w sprawach nieletnich (art. 241 § 3 KK) oraz uchylania się od wykonania orzeczonego przez sąd środka kompensacyjnego (art. 244c KK). Tak samo pozytywnie trzeba ocenić kryminalizację organizowania procederu przekraczania wbrew przepisom granicy innego państwa (art. 264 § 4 KK), jako realizacji zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej.

Znajduje uzasadnienie również zmiana trybu ścigania przestępstwa naruszenia miru domowego – na wniosek pokrzywdzonego (art. 193 § 2 KK).

Efektem dokładnego przeglądu przepisów karnych zawartych w części szczególnej Kodeksu karnego z całą pewnością mogłoby być, z jednej strony, dokonanie korekt w zakresie jej wewnętrznej spójności. Wprowadzenie karalności przygotowania do zabójstwa (art. 148  § 5 KK) powinno być skorelowane z propozycją kryminalizacji tej postaci stadialnej przestępstwa zamachu na życie Prezydenta RP (art. 134 KK). Z drugiej strony, należy pamiętać, że prawo karne jest systemem powiązanych ze sobą konstrukcji, które wzajemnie na siebie oddziałują. Zmiany w zakresie jednej instytucji, a nawet pojedynczego przepisu, nieraz wywierają dalszy wpływ na zasady odpowiedzialności karnej. Przykładem jest podwyższenie do 5 lat pozbawienia wolności sankcji za niektóre typy przestępstw, np. branie udziału w bójce (art. 158 § 1 KK), fałszywe oskarżenie o popełnienie czynu zabronionego lub przewinienia dyscyplinarnego (art. 234 KK). To powoduje, że czyny takie spełniają podstawowe kryterium dla uznania ich za „przestępstwa o charakterze terrorystycznym” (art. 115 § 20 KK). W Uzasadnieniu brak jest wyjaśnienia czy między innymi takie konsekwencje podwyższenia zagrożenia karnego Projektodawca analizował i czy uznaje je za trafne.

 

            III. Konkluzje

 

Ocena przedstawionego do zaopiniowania Projektu została sformułowana z pełnym przekonaniem, że każde państwo ma prawo suwerennie kształtować własną politykę karną, jednakże powinna ona wynikać z racjonalnej analizy stanu przestępczości. Z tego względu propozycja wprowadzenia środków skutkujących radykalnym wzrostem punitywności polskiego prawa karnego wymaga głębokiego i przekonującego uzasadnienia. Z całą pewnością nie przemawiają za nią aktualne wyniki badań statystycznych w zakresie dynamiki przestępczości w Polsce, które nie potwierdzają tezy o wzroście zagrożenia. Nie wyklucza to oczywiście wprowadzenia zmian skutkujących racjonalnym zaostrzeniem zasad odpowiedzialności karnej w prawidłowo zidentyfikowanych sektorach szczególnie groźnej przestępczości.

Projekt zawiera szereg rozwiązań trafnych i zasługujących na pozytywną ocenę, co zaznaczono w treści niniejszej opinii. Szerszej analizie poddano w niej te, które wymagają ponownej weryfikacji w świetle zasad prawa karnego oraz zgodności ze standardami praw człowieka, a także te propozycje, które wymagają głębszego uzasadnienia. Do takich należy zaliczyć przede wszystkim powody obniżenia granicy wyjątkowej odpowiedzialności karnej nieletnich za zabójstwa kwalifikowane – do 14 lat, a także całościową regulację orzekania środka karnego przepadku pojazdu mechanicznego oraz katalogi okoliczności obciążających i łagodzących. Na negatywną ocenę zasługuje propozycja wprowadzenia kary dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia, która powinna zostać wyeliminowana z treści projektowanej nowelizacji Kodeksu karnego, jako niezgodna z Konstytucją RP oraz ze zobowiązaniami międzynarodowymi.

 

Podsumowując, Rada Legislacyjna opowiada się za wprowadzeniem na dalszych etapach procesu legislacyjnego wskazanych w opinii korekt, z których najważniejsza polega na usunięciu podstaw prawnych do orzekania kary dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia. Niezależnie od uwag szczegółowych dotyczących konkretnych przepisów należy wymagać od Projektodawcy, aby ponownie przeanalizował – w świetle zobowiązania do prowadzenia racjonalnej polityki karnej – samą zasadność generalnego zwiększenia surowości prawa karnego oraz ustosunkował się do podniesionych zastrzeżeń wynikających z badań aktualnego poziomu i dynamiki przestępczości w Polsce.

 

 

Na podstawie projektu opinii przygotowanej przez dra hab. Krzysztofa Wiaka, prof. KUL, Rada Legislacyjna przyjęła na posiedzeniu w dniu 29 października 2021 r.